مزاج در لغت به معنی در هم آمیختن است و در طب سنتی ایران به مفهوم کیفیتی است که در نتیجه کنش و واکنش بین کیفیت های متضاد عناصر چهارگانه،(آب، خاک، هوا و آتش) به وجود می آید و از مجموع آنها کیفیتی که با همه عناصر شباهت دارد ایجاد می شود که به آن کیفیت جدید، مزاج گویند. مقدار و نسبت موجود از هرکدام از این عناصر، مزاج بدن انسان را تشکیل می دهند. از آنجا که کیفیت های نخستین عناصر(ارکان)، از 4 نوع گرمی، سردی، تری و خشکی تشکیل شده است، روشن است که همه مزاج ها فقط از این 4 کیفیت ناشی می گردند.

خصوصیات مزاج های مختلف

به گزارش گروه عطاری سایت اخبار جهان:

مزاج گرم و خشک

الف) خصوصیات جسمی: این افراد لاغر اندام هستند. رنگ چهره و سفیدی چشم آنان به زردی می زند. پوستی گرم و خشک دارند. گرمایی هستند و تحمل فصل تابستان را ندارند. عطش زیاد و دهانی خشک دارند. بهترین فصل برای ایشان فصل زمستان است. کم خواب هستند. تمایل به خوردن ترشی ها مثل لواشک و سرکه و هم چنین خوراکی های سرد مثل خیار و کاهو دارند و به خوردن خوراکی های شیرین و ادویه جات کمتر تمایل نشان می دهند. حتی ممکن است با خوردن این نوع خوراکی ها دچار مشکلاتی از جمله عصبانیت، خارش، جوش و بثورات در بدن شوند.

ب) خصوصیات روانی: زود عصبانی شده و زود هم آرام می شوند. افرادی پر جنب و جوش، پر انرژی، باهوش و پرحرف هستند.

نکته: اگر همسر شما دارای مزاج گرم و خشک است در فصل تابستان، مخصوصا هنگامی که یک غذای گرم هم خورده باشدممکن است وقتی به خانه بر می گردد به شدت عصبانی باشد، مراقب باشید تا به شعله آتش او دامن نزنید. بهترین کار این است که با یک لیوان شربت خنک یا یک بشقاب هندوانه و با کلماتی محبت آمیز از او استقبال کنید. این کار شما مانند آبی است که بر آتش می ریزید، آتش صفرا که فرو نشست می توانید مسائل خود را مطرح کنید. اگر هم گاهی بحث به مشاجره کشیده شد، باز همین روال را طی کنید چرا که فرد دارای مزاج گرم و خشک خیلی زود آرام شده و معمولا از عصبانیت خود پشیمان می گردد.

مزاج گرم و تر

الف) خصوصیات جسمی: این افراد درشت اندام بوده، دارای پوستی سرخ و سفید و موهای پرپشت هستند. نبض پر و قوی دارند. خواب خوبی دارند گرچه تحمل بی خوابی هم برایشان راحت است. این افراد نه تحمل گرمای زیاد را دارند و نه تحمل سرمای زیاد، ولی در کل تحمل سرما برایشان راحت تر است. علاقه به شیرینی و ترشی دارند و تقریبا همه نوع غذا را می خورند. پوست بدن ایشان گرم، مرطوب و نرم است.

توجه: البته کسانی که با کمترین گرمی و یا کمترین سردی اذیت می شوند ممکن است دچار ضعف مزاج باشند که نشانه سردی است و متاسفانه در بسیاری از موارد به اشتباه، جزء افراد گرم و تر و یا معتدل دسته بندی می شوند.

ب) خصوصیات روانی: انسان هایی جسور و شجاع بوده، معمولا پیشرو و رهبر گروه می باشند. به طور معمول انسان های آرامی هستند ولی سعی کنید از ظرفیت آنها سوء استفاده نکنید چرا که هنگام عصبانیت ممکن است رفتارهای مخاطره آمیز داشته باشند. این افراد همان هایی هستند که موقع عصبانیت، به اصطلاح خون جلوی چشمشان را می گیرد. از سوی دیگر افرادی خوش مشرب و خون گرم هستند، روابط عمومی خوبی دارند و علاقمند به شعر، موسیقی و … نیز می باشند.

مزاج سرد و تر

الف) خصوصیات جسمی: این افراد چاق و پرچربی هستند. پوست سفید و موهای کم پشت دارند. تشنه نمی شوند و دهان مرطوبی دارند. خواب زیادی دارند. تمایل به مصرف گرمی ها مثل شیرینی و ادویه دارند و تمایل به خوردن سردی ها مثل ترشی از خود نشان نمی دهند. فصل زمستان فصل بدی برایشان می باشد ولی فصل تابستان فصل مطلوب آنهاست.

ب)خصوصیات روانی: این افراد کم انرژی و کند هستند. معمولا صبور و آرام هستند و کمتر عصبانی می شوند. معمولا در کارهایی که نیاز به صبر و حوصله زیاد دارد موفق تر هستند و از فعالیتهای بدنی زیاد و سریع معمولا اجتناب می کنند.

مزاج سرد و خشک

الف) خصوصیات جسمی: این افراد اندامی لاغر دارند. کم خواب بوده و بینی خشکی دارند. به شیرینی و گرمی ها نسبت به سردی ها تمایل بیشتری نشان می دهند. بیشتر تمایل به هوای گرم دارند و در فصل بهار راحت ترند. فصل پاییز برای ایشان فصل نامطلوبی است.

ب) خصوصیات روانی: افراد دارای مزاج سرد و خشک افرادی دقیق، منظم، دوراندیش و محاسبه گر هستند و بسیاری از فلاسفه و دانشمندان در این دسته مزاجی قرار دارند.

آنچه تاکنون راجع به آن صحبت شد عبارت است از مزاج سرشتی، یعنی مزاجی که از طریق ارث از پدر و مادر به فرد منتقل می شود. هر فرد وقتی متولد می شود دارای یک مزاج سرشتی است و همین مزاج برای او یک حالت طبیعی است، بنابراین اگر کسی مزاج گرم و خشک، گرم و تر، سرد و خشک و سرد و تر دارد به این معنی نیست که دچار بیماری ناشی از صفرا، دم، سودا یا بلغم است. آن چیزی که باعث بیماری است غلبه خلط دم، صفرا، سودا یا بلغم است که در مقاله ارکان، مزاج ها و اخلاط در طب سنتی ایران کمی به آن اشاره کرده ایم و در آینده نیز به آن خواهیم پرداخت.

مبحث بسیار جالب و کاربردی دیگر، شناخت انواع مزاج ها از منظری دیگر است:

1.مزاج سنی: هر سنی برای خود، مزاجی دارد. از تولد تا 30 سال سن گرمی و تری، از 30 تا 35 سال سن گرمی و خشکی، از 35 تا 60 سال سن سردی و خشکی و بعد از 60 سال سن سردی و تری است.

تقسیم بندی فوق به این معناست که کودک در سن رشد گرم و مرطوب است. زیرا گرمی و رطوبت برای رشد لازم است. به تدریج که کودک رشد می کند این رطوبت غریزی مصرف شده، گرمی و خشکی در سن جوانی غلبه می کند. این سن، سن هیجان، شور، نشاط، انرژی، فعالیت، کار و تلاش است و اتفاقات مهم زندگی مثل تحصیلات عالی، ازدواج، انتخاب شغل و… در این دوره و با شور جوانی به سرانجام می رسد.با افزایش سن، حرارت غریزی تحلیل رفته و بدن سردتر می شود و سردی و خشکی بر بدن غلبه می یابد. این سن، زمان تکامل عقل و تدبیر است. انسان دوراندیش و عاقبت نگر و محتاط تر می شود. برای تربیت فرزندان خود و تاثیر در اجتماع، انتخاب های پخته تری انجام می دهد. بعد از 60 سالگی رطوبت خارجی غالب شده و بدن سردتر می شود. انسان مرتب چرت می زند و سست و بیحال می گردد. فراموشی به سراغ او می آید و آنچه آموخته بود از یاد می برد. این سردی و تری آن قدر زیاد می شود تا شمع وجود را خاموش نماید و مرگ به سراغ انسان بیاید و این همان مرگ طبیعی است.

2.مزاج فصلی: هر فصلی مزاجی مخصوص به خود دارد. بهار گرم و تر، تابستان گرم و خشک، پاییز سرد و خشک، زمستان سرد و تر می باشد. همان طور که می بینید ترتیب فصول سال هم مانند عمر انسان است. از گرمی و تری شروع و با سردی و تری خاتمه می یابد. گرما و رطوبت بهار باعث رشد گل ها و سبزه ها و شروع زندگی جدید می شود و در تابستان با گرمی و خشکی، میوه ها می رسند. پاییز سرد و خشک است، برگ های درختان زرد و خشک شده و بر زمین می ریزند و لذا در متون دینی ما توصیه شده است که خود را از باد پاییز بپوشانید که بر شما نیز همان اثری دارد که بر درختان دارد. زمستان فصل سرما و رطوبت است، برف می بارد و درختان و برخی حیوانات به خواب زمستانی می روند، مانند مرگ انسان و البته مرگ انسان هم نوعی خوابیدن است که قرار است مانند درختان بهاری مجددا از خواب بیدار شود.

سن

فصل

مزاج

ارکان

0 تا 30

بهار

گرم و تر

هوا

30 تا 35

تابستان

گرم و خشک

آتش

35 تا 60

پاییز

سرد و خشک

خاک

بالای 60

زمستان

سرد و تر

آب

3.مزاج عضوی: علاوه بر مزاج کلی که بر بدن حاکم است، هر عضوی نیز مزاج مخصوص به خود دارد مثلا اعضای گوشتی مثل عضلات و قلب، گرم و تر هستند. اندام های دارای چربی مثل چربی های زیر پوستی و مغز، سرد و تر هستند. استخوان و مو، سرد و خشک هستند.

4.مزاج جنسیتی: جنس مذکر نسبت به جنس مونث گرم تر است.

5.مزاج مکانی: مکان ها نیز دارای مزاج خاصی هستند. مناطق کویری گرم و خشک و مناطق کوهستانی سرد و خشک هستند. مناطق نزدیک به دریا که هوای شرجی و رطوبت بالا دارند تر می باشند ولی گرمی و سردی آنها بسته به نوع بادهایی که به آن می وزد و موقعیت کوههای اطراف آن متفاوت است. اگر کوه در قسمت جنوب دریا باشد مانند سواحل دریای خزر موجب خواهد شد که بادهای شمالی که از نواحی سرد سیبری به این منطقه می وزند، در آن ناحیه محبوس شده و هوای آن را سرد کنند، پس این مناطق دارای طبیعت سرد و تر می باشند و برعکس اگر کوه در شمال ساحل دریا باشد مانند استان های جنوبی کشور، موجب خواهد شد که بادهای گرم که از نواحی استوایی به این منطقه می وزند در آن محبوس شده و هوای این مناطق گرم و تر باشد.

6.مزاج صحی(سلامتی) و مزاج عارضی( مرضی): فردی که از بدو تولد چاق بوده و در حالت سلامت گرم و تر باشد، انتظار داریم هرچه به سن جوانی نزدیک تر می شود لاغرتر شود چون رطوبت در این سن کمتر شده و حرارت خود را نشان می دهد، چون 20 تا 35 سالگی اوج حرارت است. حال اگر این فرد در سن 30 سالگی چاق تر شود خارج از انتظار طبیعی بوده یعنی رطوبت عارضی(مرضی) غلبه کرده است مثلا به علت مصرف کورتون، جراحی و …. دچار سوء مزاج عارضی، تر و چاقی شده است.

حال این سوال مطرح می شود که شناخت پیدا کردن نسبت به مسائلی که بیان شد چه کمکی در راه حفظ سلامتی و تشخیص و درمان بیماری ها دارد؟

جواب: افرادی که دارای مزاج گرم و تر هستند، بهترین نتیجه را از انجام حجامت( چه به عنوان پیشگیری و چه برای درمان) می گیرند. در سن کودکی بیشتر از دیگران به عفونت های لوزه و گوش میانی، بثورات پوستی ناشی از سرخک، سرخجه،مخملک،آبله مرغان و … مبتلا می شوند. سن سردی و خشکی، سن سلامتی این افراد است چرا که گرمی و تری ذاتی و سردی و خشکی ناشی از سن، ایشان را به یک حالت تعادل نزدیک کرده و سلامتی و شادابی را برایشان به ارمغان می آورد. این افراد می توانند تا سن کهولت به طور عادی به فعالیت های خود ادامه دهند.

کسانی که مزاج گرم و خشک دارند در سن جوانی بسیار هیجانی و پر جنب و جوش هستند زیرا گرمی و خشکی مزاج سرشتی و گرمی و خشکی مزاج سنی با هم جمع شده است. بیماری های ناشی از صفرا مثل جوش های صفراوی پوستی یا سردرد به سراغ شان می آید. این مشکلات در فصل تابستان و با مصرف غذاهای گرم و خشک بیشتر می شود. این افراد بر خلاف بقیه افراد در سن بالای 60 سال هم انرژی خوبی دارند و به نسبت دیگران سرحال ترند. همه ما پیرزنان و پیرمردانی را دیده ایم که لاغر اندام و پرانرژی و خوش صحبت هستند و انسان از مصاحبت با ایشان لذت می برد. تابستان فصل بدی برای ایشان است در حالی که از زمستان لذت می برند.

کسانی که مزاج سرد و خشک دارند در سن کودکی بسیار سالم و سرحال هستند. بدترین فصل برای ایشان پاییز است. بعد از سن 35 سالگی نیز سردی و خشکی در ایشان تشدید می شود. ممکن است غلبه سودا ایشان را به وسواس و شک و بدبینی و افسردگی بکشاند.

کسانی که مزاج سرد و تر دارند سن جوانی و فصل تابستان، راحت ترین فصل زندگی آنان می باشد. با افزایش سن خاصه پس از 60 سال و غلبه رطوبت عارضی، دچار بیماری های بلغمی از جمله دردهای اسکلتی و عضلانی، بیماری های مفصلی و سفیدی زود رس مو می شوند.

پزشک می تواند بیماری های هر فصل و هر سن را پیش بینی کند. مثلا در فصل بهار سر دردهای میگرنی، سکته های قلبی، خونریزی مغزی، خونریزی از بینی، دمل و بثورات پوستی که ناشی از غلبه خون است بیشتر می شود.

در فصل تابستان بیماری های صفراوی، جوش های پوستی، سردرد، خارش پوست، اسهال و استفراغ صفراوی زیاد می شود.

در فصل پاییز بیماری های ناشی از سودا مثل اگزما، بواسیر، واریس، افسردگی، اضطراب، وسواس، بدبینی، و به دنبال آن اختلافات خانوادگی و … شایع می شود.

در فصل زمستان بیماری های بلغمی مثل درد و تورم مفاصل و سینوزیت و… شایع می شود.

روش ساده تشخیص مزاج

اندازه بدن

گرم و خشک

اسکلت درشت با علائم گرمی

خشک یا مایل به خشکی

لاغر

سرد و خشک

اسکلت ریز با علائم سردی

گرم

علائم گرمی

معتدل در تری و خشکی

متوسط

معتدل

متوسط در سردی و گرمی

علائم سردی

علائم سردی

گرم و تر

گوشتی با علائم گرمی

تر یا مایل به تری

چاق

سرد و تر

چربی زیاد و علائم سردی

تعیین مزاج

تعیین مزاج یکی از مباحث مهم در طب سنتی و فلسفه پزشکی اسلامی است. مزاج به معنای ترکیب خاصی از عناصر و ویژگی‌ها است که بر رفتار، خلق و خو و سلامت جسمی و روحی انسان تأثیر می‌گذارد. در این مقاله به بررسی مفهوم مزاج، انواع آن، روش‌های تعیین مزاج و تأثیرات آن بر سلامت و زندگی روزمره می‌پردازیم.

مفهوم مزاج

مزاج در لغت به معنای ترکیب و ساختار است و در علم پزشکی به ترکیب چهار عنصر اصلی: خاک، آب، آتش و هوا اشاره دارد. این عناصر به همراه کیفیت‌های آن‌ها (تر، خشک، گرم، سرد) می‌توانند به صورت‌های مختلف در بدن انسان ترکیب شوند و مزاج‌های متفاوتی ایجاد کنند. این مزاج‌ها به طور کلی به دو دسته عمده تقسیم می‌شوند: مزاج‌های سرد و گرم.

انواع مزاج

مزاج‌ها به چهار دسته کلی تقسیم می‌شوند:

مزاج گرم و تر: افرادی با این مزاج معمولاً دارای انرژی بالا، فعالیت زیاد و تمایل به گرما هستند. آن‌ها معمولاً سریع‌تر از دیگران به فعالیت می‌پردازند و به طور کلی در برابر سرما حساس‌ترند.

مزاج گرم و خشک: این افراد معمولاً دارای خلق و خوی پرشور و تندخو هستند. آن‌ها به گرما تمایل دارند اما در برابر رطوبت حساس‌ترند و ممکن است دچار خشکی پوست و دیگر مشکلات مرتبط شوند.

مزاج سرد و تر: افرادی با این مزاج معمولاً آرام و متین هستند و تمایل به رطوبت دارند. آن‌ها معمولاً در برابر گرما حساس‌ترند و ممکن است به راحتی دچار سرماخوردگی شوند.

مزاج سرد و خشک: این افراد معمولاً دارای خلق و خوی ملایم و آرام هستند. آن‌ها نسبت به رطوبت حساس‌ترند و به طور کلی به مشکلات مربوط به سرما و خشکی دچار می‌شوند.

روش‌های تعیین مزاج

تعیین مزاج یک فرآیند دقیق است که نیازمند شناخت عمیق از ویژگی‌های فردی، جسمی و روانی است. برخی از روش‌های متداول برای تعیین مزاج عبارتند از:

مشاهده علائم بدنی: پزشک یا متخصص طب سنتی می‌تواند با بررسی علائم بدنی مانند دما، رنگ پوست، موها و دیگر ویژگی‌های ظاهری فرد، مزاج او را تشخیص دهد.

پرسش از بیمار: پرسش‌هایی درباره خلق و خو، عادات غذایی، حساسیت‌ها و واکنش‌های جسمی به محیط می‌تواند به تعیین مزاج کمک کند.

بررسی تاریخچه پزشکی: بررسی سابقه بیماری‌های فرد و خانواده می‌تواند نشانه‌هایی از مزاج او را نمایان کند.

آزمون‌های خاص: استفاده از آزمون‌های خاص مانند تست‌های عرق، تست‌های تنفسی و دیگر آزمایش‌ها نیز می‌تواند به تعیین مزاج کمک کند.

تأثیر مزاج بر سلامت

مزاج تأثیر بسزایی بر سلامت جسمی و روانی دارد. افرادی که مزاج متعادل دارند، معمولاً کمتر دچار بیماری‌های مزمن می‌شوند و به راحتی می‌توانند با استرس‌های روزمره مقابله کنند. از سوی دیگر، افرادی که دارای مزاج نامتعادل هستند، ممکن است به مشکلات جسمی و روحی دچار شوند. به عنوان مثال، افرادی با مزاج گرم و خشک ممکن است دچار التهاب‌های پوستی، اضطراب و مشکلات خواب شوند.

تأثیر مزاج بر تغذیه

تغذیه یکی از عوامل مهم در تعیین و حفظ مزاج متعادل است. هر مزاج نیازهای غذایی خاص خود را دارد. به عنوان مثال:

– افرادی با مزاج گرم و خشک باید از غذاهای مرطوب‌کننده مانند ماست و میوه‌های تازه استفاده کنند تا از خشکی جلوگیری کنند.
– افرادی با مزاج سرد و تر باید از غذاهای گرم‌کننده مانند ادویه‌جات و مواد غذایی حاوی چربی‌های سالم استفاده کنند.

توجه به مزاج در انتخاب غذا می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و افزایش سطح سلامت فرد کمک کند.

نتیجه‌گیری

تعیین مزاج یک فرآیند مهم در طب سنتی است که تأثیرات زیادی بر سلامت جسمی و روحی فرد دارد. شناخت مزاج و توجه به آن در زندگی روزمره، به ویژه در زمینه تغذیه و رفتار، می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی کمک کند. هر فرد با شناخت دقیق از مزاج خود و توجه به نیازهای جسمی و روحی‌اش، می‌تواند به سلامتی و تندرستی بیشتری دست یابد. بنابراین، مشاوره با متخصصین طب سنتی و شناخت دقیق از مزاج می‌تواند راهی موثر در حفظ و ارتقاء سلامت باشد.

منبع: سایت اخبار جهان