به گزارش اخبار جهان به نقل از اطلاعات آنلاین، ثبت جهانی ۵۴ کاروانسرای تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو در سال ۱۴۰۲، گواهی بر اهمیت این بناهای ارزشمند در تاریخ معماری و فرهنگ ایران است. این کاروانسراها که از دوره‌های باستان تا قاجار در سراسر کشور پراکنده‌اند، نمادی از نقش ویژه ایران در مسیرهای تجاری و فرهنگی جهان به شمار می‌روند. بیش از ۱۰۰۰ کاروانسرا از دوران‌های مختلف تاریخی در ایران باقی مانده است، که نشان‌دهنده اهمیت و قدمت این میراث فرهنگی است.
پیش از پیدایش کاروانسراها، چاپارخانه‌ها در دوران باستان به عنوان منزلگاه‌هایی برای پیک‌های دولتی که پیام‌های سیاسی و حکومتی را جابجا می‌کردند، مورد استفاده قرار می‌گرفتند. هرودوت مورخ یونانی از وجود ۱۱۱ منزلگاه در مسیر راه شاهی هخامنشیان یاد می‌کند، اگرچه امروزه اثری از آنها باقی نمانده است. در دوره اشکانیان با توسعه تجارت، ساخت کاروانسراها در مسیرهای تجاری رواج یافت، اما متاسفانه از معماری کاروانسراهای این دوره اطلاعات چندانی در دست نیست.
سمانه صفاری، پژوهشگر حوزه کاروانسراهای ایران، در مورد تحولات تاریخی این بناها توضیح می‌دهد که در ابتدا سفرها بیشتر جنبه‌ی نظامی، سیاسی و تجاری داشت و سفرهای تفریحی امروزی حتی در دوره قاجار نیز مرسوم نبود. قدیمی‌ترین کاروانسراهای باقی‌مانده به دوره ساسانی تعلق دارند که معماری ساده‌ای با حیاط مرکزی و فضاهای جانبی برای نگهداری حیوانات داشتند. با ورود اسلام و افزایش سفرهای زیارتی، ساخت کاروانسراها برای اقامت زائران رونق گرفت. کاروانسرای قلعه‌سنگی پرند، یکی از نمونه‌های ثبت جهانی شده از اوایل دوره اسلامی است.
دوره سلجوقی را می‌توان دوره‌ای طلایی در معماری ایران دانست. امنیت نسبی، رونق اقتصاد و پیشرفت در معماری باعث ساخت کاروانسراهای باشکوهی مانند رباط شرف در سرخس شد. در این دوره، رواق‌هایی در جلوی حجره‌ها ایجاد شد که از ورود مستقیم نور خورشید به داخل اتاق‌ها جلوگیری می‌کرد. دوره مغول، با آشفتگی و بی‌نظمی، به رکود در معماری منجر شد، اما در دوره ایلخانان، مرمت بناهای قبلی از جمله کاروانسراها انجام گرفت. دوره تیموری نیز شاهد ادامه سنت کاروانسراسازی بود، و چهار کاروانسرای این دوران شامل جمال‌آباد، رباط قلی، فخر داوود و عباس‌آباد به ثبت جهانی رسیدند.
دوره صفوی، به‌ویژه زمان شاه عباس، اوج شکوه و عظمت معماری ایران بود. ساخت کاروانسراها در این دوره با حمایت شاه، حاکمان محلی، تاجران و وقف‌ها بسیار گسترش یافت. در این دوران، الگوی معماری کاروانسراها تکمیل شد، صُفه‌هایی در جلوی حجره‌ها اضافه شد و تزئینات به سردر کاروانسراها افزوده شد.
صفاری، تنوع کاروانسراها را از نظر کارکرد (تجاری یا اقامتی)، اقلیم، محل تامین هزینه ساخت (حکومتی، وقفی یا خصوصی) و معماری (مربع، مستطیل، دایره و…) توضیح می‌دهد. وی اشاره می‌کند که بیشتر کاروانسراهای ایران وقفی بودند و مسافران مجبور به پرداخت هزینه نبودند، که این موضوع را می‌توان در سفرنامه‌های دوره صفوی نیز مشاهده کرد.
این پژوهشگر، ۱۳ کارکرد مختلف برای کاروانسراها از جمله نظامی، اقامتی، تجاری، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، مذهبی و خدماتی را برمی‌شمارد. حتی در بعضی از کاروانسراها، مخصوصاً در مسیرهای زیارتی، فضایی برای نگهداری اجساد در نظر گرفته شده بود.
امروزه ده‌ها کاروانسرای باشکوه در ایران پابرجا هستند که برخی به هتل یا رستوران تبدیل شده‌اند. هتل عباسی اصفهان (کاروانسرای صفوی) و کاروانسرای بیستون از جمله نمونه‌های مشهور این بناها هستند.
سید محمد بهشتی، در برنامه‌ای در شب‌های بخارا، پرسش مهمی را مطرح می‌کند: چرا فقط در ایران کاروانسرا وجود دارد؟ او در پاسخ، به سه الگوی زیست در جهان اشاره می‌کند و می‌گوید وجود شبکه راه‌ها در ایران، به عنوان یک نظام اندام‌واره، ایجاد ایستگاه‌های اقامتی در طول مسیرهای طولانی را ضروری می‌ساخت، و کاروانسراها این نقش حیاتی را ایفا می‌کردند.
منبع: اطلاعات آنلاین
