به گزارش اخبار جهان به نقل از مهر، حمیدرضا اکبری، استادیار روابط بین‌الملل پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در یادداشتی تحلیلی به بررسی جهانی شدن علم و انتقال قدرت به دانشمندان فردی پرداخته است. این یادداشت برگرفته از مقاله‌ای با عنوان “جهانی شدن علم: افزایش قدرت دانشمندان فردی” نوشته مارک کویک است که در فوریه ۲۰۲۴ در پایگاه arXiv منتشر شده است.
اکبری با استناد به مقاله کویک، تحول بنیادینی را در ساختار علم جهانی طی دهه‌های اخیر مورد توجه قرار می‌دهد. این تحول، به انتقال قدرت تصمیم‌گیری و تأثیرگذاری در سیاست علمی از نهادهای دولتی و سیاست‌گذار به سمت دانشمندان فردی منجر شده است. مقاله کویک نشان می‌دهد که نظام علم جهانی به بستری برای فعالیت خودگردان، رقابتی و جهانی دانشمندان مستقل تبدیل شده است؛ وضعیتی که پیامدهای شگرفی برای کشورهای در حال توسعه، از جمله ایران، در پی خواهد داشت.
یکی از نکات کلیدی این تحول، تغییر در تمرکز قدرت از نهادها به افراد است. برخلاف تصور سنتی که ساختارهای علمی را وابسته به دولت‌ها و نهادهای آموزشی می‌دانست، اکنون شبکه‌های جهانی علم به عملکرد دانشمندان فردی “بین‌المللی شده” وابسته‌اند. قدرت علمی یک کشور دیگر صرفاً به بودجه یا زیرساخت آن محدود نمی‌شود، بلکه به توانمندی شبکه‌ای، رتبه‌بندی جهانی و تولید علمی نخبگان آن بستگی دارد.
دانشمندان در این نظام جدید، به عنوان بازیگران خودمختار علم جهانی عمل می‌کنند. سیستم علم جهانی، ساختاری پایین‌به‌بالا دارد که نه تنها مستقل از دولت‌ها عمل می‌کند، بلکه کنشگران اصلی آن دانشمندانی هستند که با انگیزه‌های فردی همچون شهرت، کنجکاوی و رقابت‌پذیری در رقابت علمی جهانی مشارکت می‌کنند. این دانشمندان قوانین داخلی خود را وضع و تنظیم می‌کنند و به صورت خودسازمان‌یافته فعالیت می‌کنند.
جهانی شدن علم، فرصت‌ها و تهدیدهایی را برای کشورهای غیرغربی به همراه دارد. کشورهای توسعه‌یافته عملاً از مزایای این نظام بهره‌مند می‌شوند، در حالی که کشورهای در حال توسعه اغلب در حاشیه این شبکه قرار دارند. برای این کشورها، اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه برای ادغام دانشمندان خود در نظام علم جهانی امری حیاتی است؛ در غیر این صورت، در رقابت علمی عقب خواهند ماند.
جایگاه ایران در این عرصه، به گفته اکبری، در میانه راه بومی‌سازی و بین‌المللی‌سازی قرار دارد. تحریم‌ها، محدودیت‌های دیپلماتیک و فقدان اتصال شبکه‌ای ساختاریافته، مانع از دستیابی ایران به جایگاه مناسب در نظام جهانی علم شده است. اگرچه از نظر کمی (تعداد مقالات) پیشرفت‌هایی حاصل شده، اما عدم توان نهادینه‌سازی مشارکت بین‌المللی و نبود زیرساخت‌های تشویقی برای پژوهشگران، به مانع راهبردی تبدیل شده است.
در نهایت، تحول ساختار علم جهانی پیامی روشن برای سیاست‌گذاران دارد: قدرت امروز علم در دست نهادها نیست، بلکه در دست دانشمندانی است که جهانی می‌اندیشند و جهانی عمل می‌کنند. هرگونه سیاست‌گذاری مؤثر در علم و فناوری، باید از پایین به بالا و با محوریت بازیگران علمی مستقل طراحی شود. برای ایران، نه صرفاً افزایش ساختار پژوهشی و دانشگاهی یا حتی افزایش بودجه، بلکه طراحی سیستم تشویقی برای حضور فعال دانشمندان در شبکه‌های علمی جهانی، ضروری است. در غیر این صورت، نظام علم ایران با رشد کمی اما انزوای کیفی مواجه خواهد شد. این موضوع نیازمند نگاهی فراتر از سیاست های داخلی و توجه به شبکه های بین المللی علمی است. اخبار جهان در این زمینه به اهمیت همکاری های بین المللی و ایجاد بستری برای حضور فعال دانشمندان ایرانی در عرصه جهانی تاکید دارد.
منبع: مهر
