آغاز روندی که سه کشور اروپایی برای فعال کردن سازوکار ماشه در مورد برجام آغاز کرده‌اند، با واکنش‌ها و تحلیل‌های متعددی روبرو شده است. سخنگوی وزارت امور خارجه در این خصوص اظهار داشت که اقدام سه کشور اروپایی برای بازگرداندن قطعنامه‌های لغو شده شورای امنیت علیه ایران، نه بر اساس تعهدات حقوقی یا ارزیابی منطقی صورت گرفته، بلکه مطابق با دستورالعمل رئیس‌جمهور آمریکا و یادداشت ریاست جمهوری او بوده است.
در همین راستا، سفیر پیشین ایران در اردن و تحلیلگر ارشد سیاست خارجی، به بررسی تحولات پیش رو پرداخت.
در مواجهه با فعال شدن سازوکار ماشه، ایران چه گام‌هایی می‌تواند بردارد؟
سفیر پیشین ایران در اردن معتقد است که تا زمان فعال شدن کامل سازوکار ماشه، بیش از یک ماه زمان باقی است و ما در ابتدای مسیر حل اختلافات برجام قرار داریم. او توضیح داد که با وجود اینکه اروپا از طریق بند ۱۱ قطعنامه ۲۲۳۱ اقدام کرده، موضوع مواد ۳۶ و ۳۷ برجام نیز مطرح است و مراحل حقوقی و سیاسی متعددی تا فعال شدن این سازوکار باقی مانده است.
او افزود که سه کشور اروپایی درخواست فعال شدن سازوکار ماشه را به شورای امنیت ارائه داده‌اند و این موضوع ابتدا در جلسه غیرعلنی شورا بررسی خواهد شد. همزمان، چین و روسیه قطعنامه‌ای برای تمدید مهلت ارائه کرده‌اند که احتمالاً با موافقت ضمنی ایران همراه بوده تا فرصتی برای دیپلماسی فراهم شود و از فعال شدن سازوکار ماشه جلوگیری گردد.
پس از آن، شورا باید جلسه کارشناسان را برگزار کند تا نظرات کارشناسی ایران، اروپا، روسیه و چین شنیده شود. ایران معتقد است که اروپا به دلیل نقض تعهدات خود پس از خروج آمریکا، صلاحیت مشارکت در این فرآیند را ندارد. ایران از اروپا به دلیل همراهی با آمریکا در موضوع غنی‌سازی صفر درصدی و عدم محکومیت حملات آمریکا و اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای ایران، انتقاد دارد و در این سه محور، اروپا را ناقض برجام می‌داند.
در صورتی که جلسه کارشناسان به نتیجه نرسد و اروپا قانع نشود، پانزده روز بعد جلسه وزرا برگزار خواهد شد و سپس یک هیئت مشورتی سه نفره متشکل از دو نماینده از ایران و اروپا و یک فرد مستقل، موضوع را بررسی خواهد کرد. نظر این هیئت مشورتی به شورای امنیت ارائه می‌شود که این فرآیند نیز بیش از یک ماه به طول خواهد انجامید. در جلسه شورای امنیت، مسائل مختلفی از جمله مسائل فنی و رویه‌ای مطرح خواهد شد. سوالاتی در خصوص چرایی عدم تهیه آئین‌نامه‌های اجرایی در صورت نیاز و نحوه برخورد با موارد اعلام شده، مطرح می‌شود که می‌تواند چالش‌هایی را برای شورای امنیت ایجاد کند.
بازگشت تحریم‌ها و قرار گرفتن ایران ذیل بند ۷ منشور ملل متحد، اوضاع را دشوارتر خواهد کرد. این موضوع صرفاً جنبه هسته‌ای و اقتصادی ندارد، بلکه تبلیغ ایران به عنوان مخل امنیت بین‌المللی، تأثیرات منفی عمیقی بر اقتصاد، زندگی اجتماعی، سیاسی و طبیعی جامعه ایران خواهد داشت.
ضروری است که در این شرایط حساس، تلاش بیشتری در بخش دیپلماسی و اتخاذ استراتژی منسجم‌تر صورت گیرد. در گذشته، ایران اهرم‌ها و قدرت بازدارندگی قوی‌تری داشت، اما اکنون این توانمندی‌ها تضعیف شده است، لذا باید منابع مادی و معنوی کشور برای مقابله با مخاطرات این وضعیت بسیج شود.
آسیب دیدن سیاست خاورمیانه‌ای ایران، تحولات در سوریه، لبنان، غزه و تا حدی عراق، بر بازدارندگی سیاست خارجی کشور تأثیر گذاشته است. همچنین، حملات آمریکا به تأسیسات هسته‌ای و حملات اسرائیل به مناطق مختلف، بازدارندگی کلی ایران را تحت تأثیر قرار داده است.
ضروری است که با تمام توان و امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری کشور، مشورت‌های حقوقی لازم را دریافت کرده، افکار عمومی را بسیج کنیم و از فرصت‌های دیپلماتیک بهره ببریم.
این شرایط زمینه را برای یافتن سازوکارهای مؤثر و سازنده فراهم می‌کند. اولین گام، اتخاذ استراتژی درست و بسیج‌کننده است که بتواند افکار عمومی داخلی و خارجی را جلب کند. بهترین استراتژی در این زمینه، حفظ مسیر دیپلماسی، یارگیری و اجماع‌سازی است. همچنین، باید از رویکرد ترکیبی استفاده کرد و صرفاً بر عدم مشروعیت اقدام اروپا تمرکز نکرد. انجام کارهای علمی، حقوقی و تهیه لوایح کاربردی باید در دستور کار قرار گیرد.
همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در این مرحله ضروری است. با وجود انتقادات نسبت به مدیرکل آژانس، همکاری مطلوب با این نهاد مهم است. دور نگه داشتن آژانس از سیاسی‌کاری و سوق دادن آن به سمت امور فنی و تکنیکی نیز اهمیت دارد. باید ابتکار عمل را به دست گرفت و صرفاً بر عدم مشروعیت اقدام اروپا تمرکز نکرد. در این زمینه، باید بر تهیه لوایح و گزارشات تمرکز کرد. بخش دیگری از فعالیت‌ها، همکاری با چین و روسیه به عنوان شرکای برجام است تا از نقش و قدرت آن‌ها در شورای امنیت استفاده شود، به ویژه روسیه که تجربه طولانی در مسائل رویه‌ای سازمان ملل دارد و قدرت بازیگری و اجماع‌سازی بیشتری را داراست.
ایران چه فرصت زمانی برای خنثی‌سازی یا جلوگیری از بازگشت تحریم‌ها دارد؟
ایران برای خنثی‌سازی سازوکار ماشه حداقل یک ماه فرصت دارد، اما اگر شورای امنیت با چالش مواجه شود، این زمان ممکن است بیشتر شود. لازم به ذکر است که در هر مرحله، تا نهایی شدن موضوع، فرصت برای مصالحه و رسیدن به توافق وجود دارد.
در این مدت، ایده‌های مختلفی مطرح می‌شود، از جمله پیشنهاد تعویق شش ماهه برای دادن فرصت بیشتر به دیپلماسی. اگر بتوانیم با نوآوری و خلاقیت، خطوط قرمزی را که پس از حمله آمریکا به سه سایت هسته‌ای ایجاد شد و اعتماد به مذاکره با آمریکا را خدشه‌دار کرد، بازنگری کنیم، می‌توانیم شرایط را تغییر دهیم. کشورها حتی در زمان جنگ نیز مذاکره می‌کنند.
با اندکی سعه صدر و تکیه بر منافع ملی، باید در رویکردها و دیدگاه‌های خود اصلاحاتی ایجاد کنیم. اگر بتوانیم مذاکرات نیمه‌تمام را ادامه داده و به مذاکره مستقیم تبدیل کنیم، شاید بتوان به جای بازگشت تحریم‌ها، به بازگشت به برجام اندیشید. هرچند ترامپ نسبت به برجام حساسیت ویژه‌ای دارد، اما برجام با وجود تمام اشکالات، تنها راهی است که می‌توان با رفع نواقص، در زمان کوتاهی به آن بازگشت و مبنایی برای حل مشکلات در موضوع برنامه هسته‌ای با غرب قرار داد. تمدید موقت شش ماهه می‌تواند زمینه را برای بحث و تحقق این ایده‌ها فراهم کند.
نقش اعضای دائم و غیردائم شورای امنیت در فعال‌سازی ماشه و نقش چین و روسیه چیست؟
به جز ایالات متحده، ایران با سایر اعضای دائم شورای امنیت در سطوح مختلف در دیالوگ فعال است و این ارتباطات باید تقویت شود. اعضای غیردائم نیز نقش مهمی دارند و توجیه آن‌ها در خصوص روندها و موقعیت موجود می‌تواند کمک‌کننده باشد. هماهنگی بین ایران، روسیه و چین در زمینه برنامه هسته‌ای در سطح مدیران کل و معاونین وزرای خارجه بیش از یک سال است که وجود دارد و اقداماتی بین این سه کشور، به ویژه ایران و روسیه، صورت گرفته است.
امید است مخالفت‌های چین و روسیه با اعمال سازوکار ماشه، صرفاً در حد حرف نباشد و در جلسات شورای امنیت به طور عملی مورد واکنش قرار گیرد. چین ممکن است تا یک مقطع مشخص همراهی کند اما از درگیر شدن با آمریکا پرهیز نماید. اما روسیه تجربه، دانش و قدرت اجماع‌سازی بیشتری در این زمینه دارد و می‌تواند از این توانمندی استفاده کرد. روس‌ها هیچ منفعتی در ضعیف شدن ایران ندارند و کمک به حل دیپلماتیک این موضوع، به ایجاد ثبات و آرامش منطقه کمک می‌کند.
واکنش آمریکا و اسرائیل به این تحولات چگونه پیش‌بینی می‌شود؟
آمریکا و اسرائیل از درخواست فعال‌سازی سازوکار ماشه استقبال کرده‌اند و علاقه‌مند به طی شدن این روند هستند. با این حال، اصرار بر اجرای سازوکار ماشه می‌تواند به بن‌بست دیپلماتیک منجر شود و شورای امنیت را با چالش مواجه کند. ماه آینده، دورانی نفس‌گیر برای دیپلماسی ایران و همچنین عرصه بین‌المللی خواهد بود.
آیا این اتفاق احتمال جنگ را افزایش می‌دهد؟
در کوتاه‌مدت خیر. اگرچه آمریکا در زمان مذاکرات نیز به ایران حمله کرده است، اما اکنون بحث در سطح بین‌المللی است و بعید است تا زمان مشخص شدن نتیجه این روند، جنگ یا حمله‌ای رخ دهد. طرفین در تلاشند با فشار، امتیاز کسب کنند. سفیران سه وزیر خارجه اروپایی و وزیر خارجه آمریکا نشان می‌دهد که آن‌ها حتی در این یک ماه، فرصت مصالحه دیپلماتیک را از دست نمی‌دهند.
گزارش‌هایی مبنی بر اینکه اروپایی‌ها به تیم مذاکره‌کننده ایران اعلام کرده‌اند که مایل به اجرای سازوکار ماشه نیستند، اما تحت فشار آمریکا مجبور به این کار هستند و اگر ایران مذاکره با آمریکا را ادامه دهد، فشار بر اروپا کاهش می‌یابد، وجود دارد. این روایت می‌تواند نشان‌دهنده این باشد که اروپا نمی‌خواهد روابطش با ایران خصمانه شود، اما همچنین نمی‌خواهد فرصت نقش‌آفرینی در سیاست جهانی را از دست بدهد. هرچند احتمال هماهنگی با آمریکا نیز وجود دارد. این تحرکات نشان می‌دهد سازوکار ماشه به اهرمی برای امتیازگیری در شرایط آسیب‌پذیری بازدارندگی خارجی ایران تبدیل شده است. ایران نیز می‌تواند با تغییر برخی رویکردها و خطوط قرمز، فرصت ابتکار عمل را به دیپلماسی بدهد. “مرغ زیرک چون به دام افتد، تحمل بایدش.”
