به گزارش وبسایت اخبار جهان به نقل از اعتماد، قنات‌های ایران که به «کاریز» نیز شهرت دارند و از شاهکارهای مهندسی ایران باستان محسوب می‌شوند، در معرض نابودی قرار گرفته‌اند. خشکسالی‌های گسترده، افزایش چاه‌های عمیق مجاز و غیرمجاز، نگهداری نامناسب و ساخت‌وساز در مسیر این سازه‌های آبی، دلایل اصلی این تهدید هستند.
قنات، کانالی زیرزمینی است که آب‌های جمع‌شده از باران را به سطح زمین منتقل می‌کند. قدمت این سازه در ایران به بیش از سه هزار سال پیش، یعنی دوران قبل از هخامنشیان، بازمی‌گردد. این روش جمع‌آوری و انتقال آب، ابداع ایرانیان برای مصارف شرب و آبیاری مزارع و باغ‌ها بوده است. امروزه نیز قنات‌هایی در شهرهای یزد، گناباد، کاشان و تهران همچنان برای تأمین آب شرب استفاده می‌شوند.
اهمیت این میراث تاریخی به اندازه‌ای است که در تیرماه ۱۳۹۵، پرونده قنات‌های ایران در فهرست میراG جهانی یونسکو به ثبت رسید. این پرونده شامل ۱۱ قنات فعال در استان‌های خراسان، یزد، کرمان، اصفهان و مرکزی با قدمتی از دوره هخامنشیان تا قاجار بود. این قنات‌ها عبارتند از:
قنات قصبه گناباد (عمیق‌ترین و پرآب‌ترین قنات ایران با قدمت بیش از ۲۵۰۰ سال)، بلده فردوس (با قدمت ۲۰۰۰ ساله)، باغ زارچ حسن‌آباد یزد (طولانی‌ترین قنات ایران با قدمت بیش از ۲۵۰۰ سال)، حسن‌آباد مهریز (با قدمت ۷۰۰ ساله)، گوهرریز جوپار کرمان (با قدمت ۷۵۰ ساله)، اکبرآباد و قاسم‌آباد بروات بم (قنات‌های دوقلو)، مون اردستان (قنات دو طبقه با قدمت ۸۰۰ سال)، وزوان اصفهان (با قدمت بیش از ۲۰۰۰ سال)، مزدآباد اصفهان (دومین قنات قدیمی کشور با قدمت بیش از ۲۰۰۰ سال) و ابراهیم‌آباد اراک (از قدیمی‌ترین قنات‌های کشور).
ثبت این آثار در فهرست یونسکو بر اساس معیارهایی بود که بر استثنایی بودن این سنت فرهنگی و تمدنی در مناطق بیابانی تأکید داشت. در توجیه ثبت این پرونده اعلام شد که سیستم قنات، آب سکونتگاه‌ها و کشاورزی را در مناطق خشک ایران از طریق تونل‌های زیرزمینی و با استفاده از نیروی جاذبه تأمین می‌کرده است. همچنین اشاره شد که مدیریت سنتی این قنات‌ها همچنان توزیع عادلانه آب را ممکن می‌سازد.
عمر قنات ها را به سر رساندیم
کارشناسان میراث فرهنگی و متخصصان زمین‌شناسی معتقدند که توسعه شهری و بی‌توجهی در نگهداری، عامل نابودی قنات‌هاست. کارشناسان میراث فرهنگی نگران از دست رفتن این آثار تاریخی به دلیل ساخت‌وسازهای بی‌رویه هستند و زمین‌شناسان هشدار می‌دهند که خشک شدن قنات‌ها خطر فرونشست زمین در شهرها را افزایش می‌دهد. هر دو گروه بر این باورند که اگر در نگهداری قنات‌ها تدبیر وجود داشت، امروز در بحران آب کشور می‌شد از این منابع ارزشمند بهره برد.
ساشا ریاحی مقدم، مدیر پایگاه میراث جهانی باغ و قنات ایرانی، با ابراز نگرانی از وضعیت قنات‌ها گفت: «ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که بسیاری از قنات‌های کشور در سال‌های اخیر رو به زوال رفته‌اند.» او تأکید کرد که قنات‌ها شیوه‌ای پایدار برای بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی بوده‌اند که ایرانیان قرن‌ها پیش برای مقابله با خشکسالی ابداع کردند. به گفته او، با ورود فناوری‌های جدید این تصور اشتباه شکل گرفت که روش‌های مدرن می‌توانند تمام نیازهای آبی را تأمین کنند، اما بحران کنونی نشان داد که این راهکارها نیز کافی نبوده‌اند.
ریاحی مقدم افزود: «هرچند ۱۱ قنات به عنوان نمونه در فهرست جهانی ثبت شده‌اند، اما تمام قنات‌های ایران دارای ارزش جهانی هستند.» او با اشاره به اینکه بسیاری از قنات‌ها، حتی نمونه‌های ثبت‌شده، در معرض نابودی قرار دارند، گفت: «در بسیاری از مناطق، قنات‌ها خشک شده و متولیان به جای احیای آنها، به حفر چاه‌های عمیق روی آورده‌اند که این کار بحران آب را تشدید می‌کند.» او تخریب قنات‌ها را در شهرهای بزرگی مانند مشهد، اصفهان، یزد، شیراز و به‌ویژه تهران، بسیار شدید توصیف کرد و به نمونه‌ای از یک قنات پرآب در شمال تهران اشاره کرد که آب آن بدون استفاده به شبکه فاضلاب شهری می‌ریزد.
اسکندر مختاری طالقانی، پژوهشگر میراث معماری، نیز سرنوشت قنات‌های تهران را «روایتی اندوه‌بار» و نقطه‌ای تاریک در توسعه شهری معاصر ایران خواند. او گفت: «بسیاری از قنات‌های تهران هنوز فعال هستند اما آب آنها مستقیماً وارد فاضلاب می‌شود.» او به نمونه‌هایی مانند قنات فخرالدوله در الهیه که به دلیل ساخت یک برج، آب خود را به فاضلاب پمپاژ می‌کند، و قنات‌های سلمک و باغ فردوس با سرنوشتی مشابه اشاره کرد. قنات مهرگرد، قدیمی‌ترین قنات تهران، نیز به دلیل ساخت مترو منحرف شده و مشخص نیست آب آن به کجا می‌رود. خشک شدن این قنات و قنات ناصری، باعث نابودی درختان کاخ گلستان شده است. به گفته او، آب بسیاری از قنات‌های دیگر مانند حاج‌علیرضا، مستوفی و فرمانفرما نیز در نهایت به فاضلاب می‌ریزد.
این پژوهشگر با انتقاد از صدور مجوز برای ساخت برج‌هایی که مسیر قنات‌ها را مسدود می‌کنند، گفت: «در شهری که با بحران بی‌آبی روبه‌روست، چرا آب قنات‌ها باید به فاضلاب ریخته شود؟» او افزود که تا اوایل دهه ۷۰ نظارت‌هایی بر ساخت‌وساز در مسیر قنات‌ها وجود داشت که امروز دیگر اعمال نمی‌شود.
تخریب شبکه قنات پایتخت، تهران را در معرض خطر جدی فروریزش‌های متعدد قرار داده است
علی بیت‌اللهی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، بارها درباره خطر تخریب مسیر قنات‌ها در تهران هشدار داده است. او یکی از دلایل اصلی فروریزش‌ها و ایجاد فروچاله‌ها در پایتخت را تخریب تونل قنات‌های رهاشده می‌داند. به گفته وی، مسدود شدن جریان آب قنات‌ها بر اثر ساخت‌وسازهای بی‌رویه، خطری جدی برای پایتخت، به‌ویژه در مناطق مرکزی، جنوب غربی و محدوده شهرری است.
بیت‌اللهی با اشاره به تاریخ تهران توضیح داد که هسته اولیه شهر شامل اراضی کشاورزی بوده که با شبکه‌ای از قنات‌ها آبیاری می‌شدند. برآوردها از وجود حدود ۵۰۰ تا ۵۵۰ کیلومتر رشته قنات شناسایی‌شده و حدود ۵۰ هزار حلقه چاه در تهران حکایت دارد و احتمالاً به همین میزان نیز قنات شناسایی‌نشده وجود دارد. با تبدیل باغ‌ها به ساختمان، کاربری این قنات‌ها از بین رفته و رها شده‌اند. مشکل اصلی این است که این قنات‌ها در عمل مالک مشخصی برای نگهداری ندارند. گودبرداری‌های عمیق برای ساخت‌وسازهای جدید، مسیر آب را مسدود کرده و با جمع شدن آب پشت دیوارها، حفراتی زیر سطح زمین ایجاد می‌شود که به فروریزش منجر می‌گردد.
او افزود که سرچشمه قنات‌های تهران از دامنه‌های ارتفاعات شمالی است و بیشترین تمرکز آنها در منطقه ۱۰، بازار و خیابان مولوی قرار دارد. برخی از این قنات‌ها به دلیل کاهش بارندگی فصلی شده‌اند، اما برخی دیگر مانند قنات پارک شهر همچنان پرآب هستند. بیت‌اللهی تأکید کرد که خالی بودن تونل قنات‌ها نیز بسیار خطرناک است و باعث بسیاری از فروریزش‌ها می‌شود. او راهکار را نه پر کردن این تونل‌ها، بلکه نگهداری مهندسی از آنها دانست، زیرا این کانال‌ها نقش مهمی در انتقال آب‌های زیرسطحی در زمان بارندگی دارند.
این کارشناس در پایان بر اهمیت تاریخی و راهبردی قنات‌ها تأکید کرد و گفت: «قنات‌ها تاریخ گویای رشد شهرهای ما هستند و باید این میراث تاریخی حفظ شود.» به گفته او، این شبکه می‌تواند بدون نیاز به لوله‌کشی، نقش مهمی در انتقال آب، به‌خصوص در مناطق جنوبی تهران، ایفا کند و نگهداری از آن یک اقدام راهبردی برای مدیریت آب است.
منبع: اعتماد
