به گزارش وبسایت اخبار جهان به نقل از اقتصادآنلاین، زعفران که به «طلای سرخ» شهرت دارد، از ارزشمندترین محصولات کشاورزی ایران محسوب می‌شود و جایگاهی تاریخی و فرهنگی با قدمت چند هزار ساله در این کشور دارد. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که کشت این محصول در ایران به دوران پیش از میلاد بازمی‌گردد و گونه‌های وحشی آن در دامنه‌های کوه‌های زاگرس و البرز یافت شده است. زعفران از ایران به کشورهایی مانند یونان، هند و سپس اروپا راه یافت و امروزه نیز ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده آن در جهان است.
بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، استان خراسان رضوی با داشتن بیش از ۷۵ هزار هکتار زمین زیر کشت و سهم ۴۴ درصدی از کل اراضی زعفران کشور، به عنوان «پایتخت زعفران جهان» شناخته می‌شود. در این استان، شهرستان زاوه بیشترین میزان تولید را به خود اختصاص داده و کیفیت محصول آن شهرت جهانی دارد. پس از خراسان رضوی، استان‌های خراسان جنوبی، کرمان و ایلام نیز از مراکز مهم تولید زعفران در ایران به شمار می‌روند.
ایران نزدیک به ۹۰ درصد زعفران جهان را تولید می‌کند. در سال ۱۴۰۰، مساحت زمین‌های زیر کشت زعفران در کشور حدود ۷۹ هزار هکتار بود که با میانگین برداشت ۳.۵ کیلوگرم در هر هکتار، به تولید بیش از ۲۸۰ تن محصول منجر شد. اما عواملی چون تغییرات اقلیمی، خشکسالی، افزایش هزینه‌های تولید و تغییر کاربری زمین‌ها موجب شد تا سطح زیر کشت در سال ۱۴۰۳ به کمتر از ۶۰ هزار هکتار کاهش یابد. این کاهش می‌تواند تولید زعفران ایران را در آینده تحت تأثیر قرار دهد.
در مقایسه با دیگر کشورها، ایران در زمینه حجم تولید رقیب جدی ندارد. هند با تولید حدود ۱۸ تن در ایالت جامو و کشمیر در رتبه دوم قرار دارد و پس از آن، یونان با ۳ تن و مراکش با ۲.۵ تن قرار گرفته‌اند. اسپانیا که زمانی سومین تولیدکننده بزرگ زعفران بود، در سال ۲۰۲۲ با تولید کمتر از نیم تن، جایگاه خود را از دست داد. با این حال، اسپانیا با وجود تولید ناچیز، توانسته است با فرآوری و بسته‌بندی مدرن، بخش بزرگی از بازار جهانی را به دست آورد. این کشور زعفران ایران را به صورت فله‌ای وارد کرده و با برند خود در بازارهای اروپا و آمریکا عرضه می‌کند. این وضعیت نشان می‌دهد مشکل اصلی ایران ضعف در بازاریابی و برندسازی است، نه تولید.
روند صادرات زعفران ایران و چالش‌های موجود
زعفران یکی از کالاهای مهم صادراتی غیرنفتی ایران در بخش کشاورزی است که همواره در ارزآوری برای کشور نقش داشته است. با این حال، آمارها نشان‌دهنده کاهش حجم و ارزش صادرات این محصول در سال‌های اخیر است. بر اساس آمار رسمی، صادرات زعفران ایران در سال ۱۳۹۹ به ۳۲۵ تن با ارزش ۱۹۰ میلیون دلار رسید، اما این میزان در سال ۱۴۰۳ به ۲۳۷ تن و حدود ۱۱۴ میلیون دلار کاهش یافت. این افت در حالی رخ داده که تقاضای جهانی برای زعفران در حال افزایش بوده و کشورهای واسطه‌ای مانند اسپانیا و امارات این جای خالی را پر کرده‌اند.
یکی از چالش‌های اصلی، صادرات فله‌ای محصول است. بخش عمده زعفران ایران به صورت خام و در بسته‌های بزرگ به کشورهایی مانند اسپانیا و امارات فروخته می‌شود. این کشورها پس از بسته‌بندی مجدد، محصول را با برندهای خود به بازارهای جهانی عرضه می‌کنند و ارزش افزوده اصلی نصیب آنها می‌شود. چالش دیگر، قاچاق زعفران است که به دلیل محدودیت‌های بازگشت ارز و مشکلات گمرکی افزایش یافته و به کاهش ارزآوری و از بین رفتن کنترل کیفیت در بازارهای جهانی منجر شده است.
همچنین، وابستگی شدید به چند بازار خاص یک ضعف به شمار می‌رود. در سال ۱۴۰۳، بیش از ۷۰ درصد صادرات زعفران ایران به پنج کشور امارات، چین، اسپانیا، قطر و افغانستان صورت گرفت که این تمرکز، ریسک‌پذیری صادرات را بالا می‌برد. از سوی دیگر، ارزش واحد صادراتی محصولات کشاورزی ایران، از جمله زعفران، کاهش یافته است. در سال ۱۳۹۶، ارزش هر کیلوگرم محصول کشاورزی صادراتی ایران ۱.۱ دلار بود که این رقم در سال ۱۴۰۳ به کمتر از ۰.۸ دلار رسید.
راهکار‌های حفظ جایگاه جهانی و آینده زعفران ایران
برای حفظ جایگاه جهانی زعفران ایران، اصلاح نظام برندسازی و بسته‌بندی ضروری است. محدود کردن صادرات فله و حمایت از واحدهای بسته‌بندی مدرن می‌تواند سهم ایران را از ارزش افزوده این محصول در بازار جهانی افزایش دهد. ایجاد یک برند ملی واحد با کیفیت تضمین‌شده نیز به اعتبار بین‌المللی زعفران ایران کمک می‌کند.
راهکار دیگر، تنوع‌بخشی به بازارهای صادراتی است. حضور در بازارهای جدید در شرق آسیا، آمریکای لاتین و اروپا می‌تواند وابستگی به چند کشور خاص را کاهش داده و ریسک صادرات را مدیریت کند. سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین کشت، مانند کشت هیدروپونیک، نیز برای مقابله با تغییرات اقلیمی، کاهش مصرف آب و افزایش بهره‌وری ضروری است.
حمایت‌های قانونی و مالی از کشاورزان و صادرکنندگان نیز اهمیت دارد. اصلاح قوانین گمرکی، تسهیل بازگشت ارز و مبارزه با قاچاق می‌تواند به فعالان این حوزه انگیزه دهد. در نهایت، لازم است زعفران به عنوان یک محصول استراتژیک ملی در نظر گرفته شود و با یک برنامه جامع ملی، تمام زنجیره تولید تا صادرات آن مدیریت گردد. در غیر این صورت، ایران با وجود اینکه بزرگ‌ترین تولیدکننده باقی می‌ماند، بخش عمده‌ای از سود و بازار جهانی را به دیگر کشورها واگذار خواهد کرد.
منبع: اقتصادآنلاین
