به گزارش وبسایت اخبار جهان به نقل از خبرنگار مهر، امروز مصادف با سالروز ولادت با سعادت حضرت امام حسن عسکری (ع) است. یکی از رسومی که زائران شیعه در سفر حج تمتع و عمره مفرده انجام می‌دهند، طواف یا محرم شدن به نیابت از امام حسن عسکری (ع)، رهبر و مولایشان است. دلیل این عمل و انتخاب این امام برای نیابت، به این واقعیت تاریخی بازمی‌گردد که محل تولد یا سکونت اولیه ایشان در شهر سامرا بوده است. با توجه به اینکه امام یازدهم (ع) تا پایان عمر تحت مراقبت شدید دستگاه خلافت عباسی قرار داشتند و هیچ گزارشی از خروج ایشان از سامرا وجود ندارد، احتمالاً ایشان به حج مشرف نشده‌اند.
محمد کرمی‌نیا در این باره نوشته است: «سلام نخستین، سلام به خانه نیست، سلام به غیبت است.» در میان زائران شیعه، این روایت مشهور است که هنگام اولین نگاه به کعبه، باید سلامی به امام حسن عسکری (ع) فرستاده شود. این سنت، در نگاه اول، یادآوری از مظلومیت امامی زندانی است، اما در عمق خود، معنایی فلسفی درباره دین و مناسک دارد.
سوال اساسی این است که چرا ابتدای ورود به خانه خدا، با یاد کسی آغاز می‌شود که هرگز به این مکان مقدس قدم نگذاشته است؟
امام عسکری (ع) در تاریخ، تنها امامی است که فرصت انجام فریضه حج را نیافت. زندان سامرا، به معنای واقعی کلمه، تمام جغرافیای زندگی او بود. اما همین محرومیت تاریخی، دریچه‌ای نو به تفسیر مناسک می‌گشاید. فلسفه دین نشان می‌دهد که هر آیین، بیشتر از آنکه در حضور شکل بگیرد، در ارتباط با غیبت معنا پیدا می‌کند. اگر حج، مناسکی برای دیدار و طواف است، سلام به امام عسکری (ع) نشان می‌دهد که حج، همزمان، مناسکی برای ندیدن و نرفتن نیز هست. به عبارت دیگر، حج همان‌قدر که در حرکت تحقق می‌یابد، در “امکانِ نرفتن” هم معنا پیدا می‌کند.
در اینجا باید بین «حج واقع‌شده» و «حج ممتنع» تمایز قائل شد. حج واقع‌شده، همان طوافی است که در مدار کعبه انجام می‌شود و زمان‌دار است؛ اما حج ممتنع، همان حج نرفته‌ای است که با جاودانگی پیوند خورده است. تاریخ پر است از طواف‌هایی که انجام شده و به فراموشی سپرده شده‌اند؛ اما تنها یک طواف است که به دلیل ناتمام ماندن، در حافظه جمعی ثبت شده است: طواف ناتمام امام عسکری (ع). این موضوع، یادآور این نکته اساسی در فلسفه تاریخ است که ناتمامی، باعث ماندگاری می‌شود.
از این دیدگاه، سلام زائران به امام عسکری (ع) صرفاً یک آیین یادبود نیست، بلکه نوعی «بازاندیشی فلسفی درباره مناسک» است. زائر با این سلام، تصدیق می‌کند که حقیقت حج، فراتر از جغرافیای مکه است. حج می‌تواند در زندان شکل بگیرد، نه از طریق حرکت جسم، بلکه از طریق صبر و پایداری. به تعبیر هگل‌وار، روح در لحظه‌ای که با انکار مواجه می‌شود، حقیقت خود را آشکار می‌کند. حج امام عسکری (ع)، حجِ انکارشده‌ای است که معنای حقیقی حج را از سطح مکان و حرکت، به سطح معنا و آزادی ارتقا می‌دهد.
این نکته از دیدگاه فلسفه دین نیز حائز اهمیت است. دین، در ذات خود، همواره با دوگانه حضور و غیبت مواجه است. نماز رو به قبله، اگرچه نشانه‌ای از حضور مکانی است، در عین حال، تمرینی برای زیستن با غیبت است؛ زیرا خداوند نه در جهت‌ها محدود می‌شود و نه در مکان. سلام به امام عسکری (ع) در آغاز طواف، یادآور این حقیقت است که حتی کعبه نیز نمادی از غیبت است: خانه‌ای خالی، بدون ساکن، تا همواره به صاحب‌خانه‌ای اشاره کند که حاضر نیست، اما هستی را از حضور خود سرشار می‌کند.
به همین دلیل، محرومیت امام عسکری (ع) از حج را نباید صرفاً یک فقدان دانست، بلکه باید آن را فرصتی برای تفسیر عمیق‌تر حج تلقی کرد. ایشان نمادی از این هستند که ایمان می‌تواند حتی در شرایط محرومیت کامل از مناسک، زنده و فعال باقی بماند. این حقیقت، بُعد انتقادی نیز دارد: اگر آیین به حرکات ظاهری تقلیل یابد، از معنا تهی خواهد شد. حج حقیقی، نه در چرخیدن گرد سنگ و دیوار، بلکه در مدار زدن گرد حقیقت آزادی و عدالت است و زندان سامرا، به شکلی متناقض‌نما، همین معنا را برجسته کرد.
سلام به امام عسکری (ع) در آغاز طواف، به این ترتیب، نوعی اعتراض نمادین نیز هست: اعتراضی به هر شکلی از قدرتی که می‌خواهد امکان دینداری را در حصار زندان محدود کند. این سلام، حج را از یک آیین صرف، به حافظه‌ای انتقادی تبدیل می‌کند؛ حافظه‌ای که در دل مناسک جای گرفته و از زائر می‌خواهد تا فراموش نکند که دین، بیش از هر چیز، نسبتی بین آزادی و حق با انسان است.
بدین‌گونه، امام عسکری (ع) تنها امام حاجی‌نشده شیعه نیست؛ بلکه تجسم فلسفه‌ای است که می‌گوید «مناسک به غیبت معنا می‌یابند». همان‌طور که خداوند در غیبت خود پرستش می‌شود، و همان‌طور که امام غایب در غیبت خود حضور دارد، حج نیز در حجِ نرفته معنا پیدا می‌کند. زائر وقتی برای اولین بار کعبه را می‌بیند و به امام عسکری (ع) سلام می‌دهد، در واقع، نه فقط به مظلومیت تاریخی یک زندانی، بلکه به فلسفه غیبت در متن مناسک ایمان، ادای احترام می‌کند.
منبع : خبرنگار مهر
