به گزارش وبسایت اخبار جهان به نقل از ایرنا، امروزه واژه «تغییرات اقلیمی» بیشتر به بحران‌های زیست‌محیطی مانند خشکسالی و آلودگی هوا اشاره دارد، اما شکل دیگری از بحران به نام «اقلیم فرهنگی» کمتر مورد توجه قرار گرفته است. همان‌طور که گرمایش زمین محیط زیست را تهدید می‌کند، عواملی چون شهرنشینی، فناوری و جهانی‌سازی نیز دنیای فرهنگی کودکان را با خطر نابودی مواجه کرده‌اند.
کودکان امروز ایران با بازی‌های سنتی مانند «گرگم به هوا» و «یه‌قل‌دوقل» یا لالایی‌های محلی بیگانه‌اند. آیین‌های نوروزی، قصه‌های شفاهی و بازی‌های بومی که هویت فرهنگی نسل‌ها را شکل می‌دادند، در حال فراموشی هستند. این مسئله فراتر از یک حسرت نوستالژیک است و به تهدیدی جدی برای حقوق کودک و توسعه فرهنگی کشور تبدیل شده است. همان‌گونه که کودک حق تنفس در هوای پاک را دارد، حق دارد در فرهنگی زنده و پویا رشد کند. از این رو، تغییرات اقلیمی فرهنگی به اندازه بحران زیست‌محیطی خطرناک است، زیرا هر دو «حق بقا» را از کودک سلب می‌کنند؛ یکی بقای زیستی و دیگری بقای فرهنگی.
تغییرات اقلیمی فرهنگی؛ مفهومی نو در نظام حقوق کودکان
مفهوم «تغییرات اقلیمی فرهنگی» از ارتباط میان دو حوزه محیط زیست و فرهنگ شکل گرفته است. همان‌طور که انقراض گونه‌های زیستی تعادل طبیعت را بر هم می‌زند، نابودی آیین‌ها، زبان‌ها و بازی‌های محلی نیز تعادل فرهنگی جوامع را تهدید می‌کند. این بحران در جوامع در حال گذار مانند ایران، به دلیل سه روند هم‌زمان شدیدتر است: گسترش شهرنشینی، جهانی‌سازی الگوهای فرهنگی و غلبه فناوری بر تعاملات انسانی. این عوامل باعث شده‌اند تجربه کودکی از یک فرآیند جمعی و محلی به تجربه‌ای فردی و منزوی تبدیل شود.
حق کودک بر میراث فرهنگی ناملموس
اسناد بین‌المللی متعددی بر حق کودکان برای مشارکت در زندگی فرهنگی و حفظ میراث خود تأکید دارند. برای مثال، ماده ۳۰ کنوانسیون حقوق کودک به این حق اشاره می‌کند و کنوانسیون ۲۰۰۳ یونسکو نیز میراث فرهنگی ناملموس را شامل آیین‌ها، سنت‌ها، مهارت‌ها و بازی‌هایی می‌داند که از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شوند. با این حال، نظام‌های حقوقی داخلی کمتر به ارتباط میان میراث فرهنگی و حقوق کودک پرداخته‌اند، در حالی که کودکان نه‌تنها وارث، بلکه حاملان آینده فرهنگ هستند.
شهرنشینی، فناوری و انقراض بازی‌های کودکانه
یکی از بارزترین نشانه‌های تغییرات اقلیمی فرهنگی، حذف فضاهای بازی آزاد و طبیعی است. کودک امروز در آپارتمان‌های کوچک و برنامه‌های فشرده آموزشی، فرصت بازی خودانگیخته را از دست داده است. بازی‌های دیجیتال جایگزین بازی‌های خیابانی شده‌اند، اما این جایگزینی ماهیت بازی را تغییر داده است. بازی‌های بومی مهارت‌های اجتماعی مانند تعامل و مذاکره را به کودکان می‌آموختند، اما بازی‌های دیجیتال اغلب کودک را به یک کاربر مصرف‌کننده تبدیل می‌کنند. این روند، نقض ماده ۳۱ کنوانسیون حقوق کودک است که بر حق کودک برای بازی و فعالیت‌های فرهنگی تأکید دارد.
قصه‌ها و آیین‌ها در خطر فراموشی هستند؟
قصه‌گویی سنتی و لالایی‌های محلی از ابزارهای مهم تربیت فرهنگی و انتقال «حافظه جمعی» در ایران بوده‌اند. امروزه روایت‌های رسانه‌ای جهانی و پلتفرم‌های دیجیتال، این حافظه را به حاشیه رانده و قهرمانانی جدید بدون ریشه در فرهنگ بومی خلق کرده‌اند. این فرآیند از نظر حقوقی، به معنای محرومیت کودک از حق مشارکت در فرهنگ جامعه خود است.
حق کودک بر میراث فرهنگی در پرتو عدالت نسلی در عصر مدرن
مفهوم «عدالت نسلی» در حقوق محیط زیست به این معناست که هر نسل حق دارد میراث طبیعی را از نسل قبل دریافت کرده و به نسل بعد منتقل کند. این منطق باید در حوزه فرهنگ نیز به کار گرفته شود. کودک حق دارد فرهنگی زنده و پویا را تجربه کند که در زندگی روزمره جاری است، نه در موزه‌ها. بنابراین، حق کودک بر میراث فرهنگی ناملموس بخشی از عدالت فرهنگی بین نسلی محسوب می‌شود.
راهکارهای سیاستی و حقوقی در این زمینه چیست؟
برای مقابله با این بحران، راهکارهای حقوقی و سیاستی زیر پیشنهاد می‌شود:
۱. تدوین «منشور ملی حق کودک بر میراث فرهنگی».
۲. گنجاندن آموزش میراث فرهنگی ناملموس در نظام آموزشی.
۳. حمایت از بازی‌ها و آیین‌های بومی در رسانه‌های عمومی.
۴. ایجاد «پارک‌های میراث فرهنگی کودک» برای احیای بازی‌های محلی.
۵. ایجاد بانک دیجیتال قصه‌ها و روایت‌های بومی ایران.
۶. تقویت همکاری میان سازمان میراث فرهنگی، آموزش‌وپرورش و نهادهای مدنی.
بحران اقلیم فرهنگی، یک بحران خاموش اما عمیق است. همان‌طور که گونه‌های زیستی در خطر انقراض هستند، آیین‌های کودکانه نیز در معرض نابودی قرار دارند. حقوق کودک در قرن جدید تنها به سلامت جسمی محدود نمی‌شود، بلکه حق بر فرهنگ، خاطره و هویت جمعی را نیز در بر می‌گیرد. زمان آن رسیده است که نظام حقوقی کشور، در کنار «حق بر محیط زیست سالم»، «حق کودک بر میراث فرهنگی زنده و ناملموس» را نیز به رسمیت بشناسد، زیرا هیچ توسعه پایداری بدون حفظ ریشه‌های فرهنگی ممکن نیست.
منبع: ایرنا
