به گزارش اخبار جهان به نقل از خبرگزاری مهر، نوزدهم شهریور، سالروز درگذشت آیت‌الله سید محمود طالقانی، و بیستم شهریور، سالروز شهادت آیت‌الله سید اسدالله مدنی، دو شخصیت برجسته دینی و سیاسی که در سال‌های اولیه پس از انقلاب اسلامی نقش محوری در هدایت جامعه ایفا کردند، یادآوری می‌شود. آیت‌الله طالقانی، به فرمان امام خمینی، امامت اولین نماز جمعه تهران پس از انقلاب را در ۵ مرداد ۱۳۵۸ بر عهده گرفت. آیت‌الله مدنی نیز به‌عنوان امام جمعه تبریز منصوب شد و سرانجام در ۲۰ شهریور ۱۳۶۰، پس از اقامه نماز جمعه، به دست گروهک تروریستی منافقین به شهادت رسید. همزمانی این دو واقعه، فرصتی مغتنم برای بررسی تحلیلی نهاد نماز جمعه و جایگاه بی‌بدیل آن در نظام جمهوری اسلامی و گفتمان انقلاب اسلامی است.
نماز جمعه پس از انقلاب، فراتر از یک آیین عبادی هفتگی، به نهادی اجتماعی-سیاسی تبدیل شد که نقش پل ارتباطی میان مردم و حاکمیت را برعهده گرفته است. این گزارش به بررسی ابعاد تاریخی، سیاسی و جامعه‌شناختی نماز جمعه در ایران پس از انقلاب می‌پردازد و دلایل اهمیت این نهاد انقلابی برای حامیان و هراس دشمنان را تشریح می‌کند.
در اندیشه امامین انقلاب، حضرت امام خمینی و مقام معظم رهبری، نماز جمعه از جایگاهی والا برخوردار است. امام خمینی در وصیت‌نامه سیاسی-الهی خود، نمازهای جمعه و جماعات را از بزرگ‌ترین نعمت‌های الهی بر ملت ایران برشمرده و بر ضرورت قرارگیری آن در رأس امور تأکید داشتند. ایشان بر این باور بودند که برپایی نماز جمعه سبب بیان بهینه‌ترین شیوه مسائل مهم اسلامی می‌شود که پیش‌تر به فراموشی سپرده شده بودند. پیش از انقلاب، ورود روحانیون به مباحث سیاسی با نگاه بدبینی مواجه می‌شد، اما انقلاب اسلامی این نگرش را دگرگون کرد و نماز جمعه تبلور پیوند دین و سیاست شد. مقام معظم رهبری نیز بر محرومیت ملت ایران از این نعمت پیش از انقلاب و نقش بی‌بدیل آن در بسیج نیروها، سازندگی و هدایت سیاسی و دینی مردم تأکید کرده‌اند. نماز جمعه، تجسم ماهیت عبادی-سیاسی اسلام و ضامن بقای نظام سیاسی است.
از منظر مبانی دینی نیز، اهمیت نماز جمعه کم‌نظیر است. این تنها فریضه‌ای است که سوره‌ای کامل از قرآن (سوره جمعه) به نام آن نازل شده و مسلمانان را به ترک کار و حضور در اجتماع برای اقامه نماز ظهر جمعه فرامی‌خواند. پیامبر اکرم (ص) نیز در مدینه، بنیان نماز جمعه را نهاد تا مرکزی برای اجتماع هفتگی مردم و طرح مسائل اجتماعی و سیاسی باشد. این سنت در جمهوری اسلامی احیا شد و امام خمینی پس از استقرار نظام جدید، در همان ماه‌های نخست فرمان اقامه آن را در سراسر کشور صادر نمود. امروزه نزدیک به هزار پایگاه نماز جمعه در کشور فعال است و رهبر انقلاب از آن به‌عنوان قلب فرهنگی شهر و قرارگاه ایمان و بصیرت یاد می‌کنند.
نماز جمعه در جمهوری اسلامی، نهادی فراگیر با کارکردهای متعدد در عرصه عمومی است. مهم‌ترین کارکرد آن، ایجاد وحدت و انسجام در جامعه است. نماز جمعه، تجسم فلسفه وحدت‌آفرین اسلام و پایگاه همبستگی ملی در بزنگاه‌های حساس انقلاب بوده است. تحلیل‌گران آن را ستونی اساسی در تداوم انقلاب و پیوند آن با جامعه می‌دانند. از بعد سیاسی، نماز جمعه نقش رابط بین حاکمیت و مردم را ایفا می‌کند. تریبون نماز جمعه، مانند رسانه‌ای ملی هفتگی است که حاکمیت از طریق آن مستقیماً با مردم سخن می‌گوید.
نماز جمعه همچنین به‌عنوان یک رسانه عمومی، افکار عمومی را نسبت به وقایع روز آگاه و جهت‌دهی می‌کند. محتوای دو خطبه نماز جمعه، یکی پیرامون تقوا و معارف دینی و دیگری درباره مسائل سیاسی و اجتماعی روز، به تقویت ابعاد اخلاقی و ایمانی مردم و افزایش بصیرت آنها کمک می‌کند. امام خمینی بر ضرورت اطلاع‌رسانی ائمه جمعه از مسائل روز و حضور مردم در صحنه تأکید داشتند. رهبر انقلاب نیز نماز جمعه را «قرارگاه ایمان، تقوا، بصیرت و اخلاق» می‌دانند.
نماز جمعه با وجود شباهت‌هایی به آیین‌های هفتگی سایر ادیان، از نظر کارکرد سیاسی-اجتماعی تفاوت‌های چشمگیری دارد. در ادیان دیگر، جنبه عبادی و اخلاقی این اجتماعات معمولاً پررنگ‌تر از بعد سیاسی است. اما در ایران، حاکمیت نه تنها مانع طرح مسائل سیاسی در خطبه‌ها نیست، بلکه از آن حمایت می‌کند. این الگوی منحصربه‌فرد، مورد توجه جنبش‌های اسلامی در منطقه قرار گرفته است.
نقش کلیدی نماز جمعه در تقویت گفتمان انقلاب و بسیج مردم، سبب شده است که دشمنان جمهوری اسلامی از آن احساس خطر کنند. در سال‌های اولیه پس از انقلاب، گروه‌های تروریستی ضدانقلاب به ترور امامان جمعه دست زدند. شهادت پنج عالم مجاهد به نام «شهدای محراب»، گواه این تلاش‌ها برای خاموش کردن تریبون نماز جمعه است. با این حال، این اقدامات نه‌تنها مؤثر واقع نشد، بلکه جایگاه نماز جمعه را ارتقا داد.
دشمنان انقلاب در سال‌های بعد، از جنگ روانی و تبلیغات منفی علیه ائمه جمعه و تلاش برای القای ناکارآمدی این نهاد استفاده کردند. با این وجود، حضور پرشور مردم در نماز جمعه، به ویژه در مراسم‌های مهم ملی، نشان از استحکام این نهاد دارد.
نماز جمعه علاوه بر تاثیرات داخلی، بازتاب‌های فراملی نیز داشته است. خطبه‌های نماز جمعه تهران، به ویژه در موضوعات مرتبط با جهان اسلام، مورد توجه رسانه‌های خارجی است. ابتکار روز جهانی قدس، نمونه‌ای از بهره‌گیری از ظرفیت نماز جمعه برای اتحاد امت اسلامی است.
در نهایت، نماز جمعه در جمهوری اسلامی، صرفاً یک آیین عبادی نیست، بلکه نهادی راهبردی در نظام دینی-سیاسی ایران است. این نهاد، نسل‌های مختلف انقلاب را گرد هم آورده و پیام وحدت‌بخش انقلاب اسلامی را به جهانیان رسانده است. تا زمانی که فرهنگ نماز جمعه زنده است، آرمان‌های انقلاب نیز پایدار خواهند ماند.
منبع: خبرگزاری مهر
