به گزارش اخبار جهان به نقل از هیأت مدیره شرکت بازرگانی پتروشیمی، صنعت پتروشیمی ایران با وجود ظرفیت تولید حدود 90 میلیون تن در سال و دارا بودن 2 درصد از تولید جهانی و 22.5 درصد از ظرفیت تولید منطقه خاورمیانه، با چالش‌های اساسی در تکمیل زنجیره ارزش خود مواجه است. تمرکز تولید بر محصولات کم ارزش افزوده مانند متانول، اوره و اتیلن، سهم ایران از محصولات با ارزش افزوده بالا را به شدت کاهش داده است. این در حالی است که کارشناسان این صنعت، ادامه الگوی سنتی تولید و خام‌فروشی را عامل کاهش ارزش اقتصادی صادرات و تنزل جایگاه ایران در بازارهای جهانی می‌دانند.
زنجیره ارزش پتروشیمی، فرایندی است که از استخراج مواد خام مانند نفت و گاز آغاز شده و با تبدیل آنها به محصولات پایه (مانند اتیلن و متانول)، محصولات میانی (مانند پلیمرها) و نهایتاً محصولات نهایی (از جمله پلاستیک‌ها، کودهای شیمیایی و مواد تخصصی) ادامه می‌یابد. این زنجیره شامل سه بخش بالادستی (استخراج و پالایش)، میان‌دستی (تولید محصولات پایه) و پایین‌دستی (تولید محصولات نهایی) است. هر مرحله از این زنجیره، ارزش افزوده بیشتری ایجاد می‌کند؛ به عنوان مثال، متانول تولید شده از گاز طبیعی، حدود 5 برابر ارزش گاز خام و پلیمرهای مهندسی حاصل از آن تا 20 برابر ارزش افزوده دارند. بخش پایین‌دستی به دلیل ارتباط با صنایع مصرفی، اشتغالزایی قابل توجهی دارد و هر شغل در این بخش می‌تواند تا 5 شغل غیرمستقیم ایجاد کند. تنوع در تولید محصولات، بازارهای صادراتی را گسترش داده و ضمن کاهش ریسک وابستگی به یک محصول خاص، به پایداری اقتصاد کمک می‌کند.
با این حال، در حال حاضر تنها 26 درصد از محصولات پتروشیمی ایران در بازار داخلی مصرف شده و 74 درصد آن صادر می‌شود که نشان‌دهنده ضعف در صنایع تکمیلی و ناقص بودن زنجیره ارزش است. وابستگی به واردات برخی محصولات پایین‌دستی مانند پلی‌کربنات یا گریدهای خاص پلیمرها، سالانه حدود 4 میلیارد دلار هزینه به کشور تحمیل می‌کند.
بسیاری از صاحبنظران، ریشه این عقب‌ماندگی را در الگوی خصوصی‌سازی نادرست صنایع پتروشیمی در دهه‌های گذشته می‌دانند. واگذاری شرکت‌های یک زنجیره تولید به مالکان با منافع گاه متضاد، منجر به بروز اختلافات، اخلال در چرخه تولید، مشکل در تأمین خوراک و کاهش سودآوری صنعت شده است. این امر باعث شده است که تکمیل زنجیره ارزش پتروشیمی با چالش‌های متعددی مواجه شود. تمرکز بیش از حد بر تولید محصولات پایه مانند متانول و اوره که ارزش افزوده پایینی دارند، توسعه محصولات با ارزش بالاتر مانند پلیمرهای مهندسی را محدود کرده است. همچنین، دادوستد فنی و منطقی واحدهای پتروشیمی از هم گسیخته شده و مجتمع‌های تولیدی عملاً به مجمع‌الجزایر بی‌ارتباط تبدیل شده‌اند.
عوامل بیرونی نیز در این وضعیت بی‌تأثیر نبوده‌اند. تحریم‌ها، دسترسی به فناوری‌های پیشرفته، از جمله کاتالیست‌ها و فرآیندهای تولید محصولات تخصصی را دشوار کرده و رقابت‌پذیری ایران را در بازار جهانی تضعیف کرده‌اند. کمبود سرمایه‌گذاری در بخش بالادستی، به ویژه در توسعه میادین گازی مانند پارس جنوبی، تأمین خوراک پایدار برای پتروشیمی‌ها را که روزانه حدود 70 میلیون متر مکعب گاز مصرف می‌کنند، با چالش روبرو کرده است. مشکلات صادراتی ناشی از تحریم‌ها، محدودیت‌های لجستیکی مانند کمبود اسکله‌های صادراتی و رقابت شدید با کشورهایی نظیر عربستان و قطر، موانع جدی بر سر راه توسعه زنجیره ارزش پتروشیمی ایجاد کرده‌اند.
با این وجود، ایران با برخورداری از منابع عظیم نفت و گاز، هزینه‌های پایین تولید و دسترسی به بازارهای پرمصرف آسیایی مانند چین و هند، فرصت‌های بی‌نظیری برای توسعه زنجیره ارزش پتروشیمی دارد. سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین نظیر PDH و GTPP می‌تواند کمبود پروپیلن را رفع کرده و وابستگی به واردات را کاهش دهد. تجربه موفق خصوصی‌سازی در صنعت پتروشیمی، به ویژه از طریق هلدینگ‌هایی مانند خلیج‌فارس، نشان‌دهنده ظرفیت بالای بخش خصوصی در این حوزه است. حمایت‌های سیاستی و تأکید بر اجرای اهداف برنامه‌ها و اسناد بالادستی، می‌تواند انگیزه‌های جدی برای جذب سرمایه‌گذاری و پیشبرد این صنعت فراهم کند.
برای تکمیل زنجیره ارزش و افزایش ارزش‌آفرینی در صنعت پتروشیمی، مجموعه‌ای از اقدامات راهبردی ضروری است. این اقدامات شامل تمرکز بر توسعه صنایع پایین‌دستی با تأکید بر تولید محصولات با ارزش افزوده بالا، ایجاد پارک‌های صنعتی پتروشیمی در نزدیکی مجتمع‌های بزرگ، تقویت زیرساخت‌های بالادستی از طریق سرمایه‌گذاری در توسعه میادین گازی، بهبود دسترسی به فناوری‌های پیشرفته از طریق همکاری با شرکت‌های بین‌المللی و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی، اصلاح سیاست‌های قیمت‌گذاری خوراک با تدوین فرمول‌های شفاف و بلندمدت، و توسعه زیرساخت‌های صادراتی با افزایش ظرفیت اسکله‌های صادراتی و تقویت دیپلماسی اقتصادی است.
در گزارش‌های جدید، متخصصان بازار پتروشیمی بر بکارگیری استانداردها و پروتکل‌های نوین محیط زیستی تأکید می‌کنند. توجه به پایداری از طریق سرمایه‌گذاری در فناوری‌های سبز برای کاهش انتشار کربن و توسعه زنجیره‌های بازیافت پلاستیک، نه تنها پایداری زیست‌محیطی صنعت را تضمین می‌کند، بلکه جایگاه ایران را در بازارهای جهانی رقابتی‌تر می‌سازد.
در صورت رفع موانع بین‌المللی و امکان جذب سرمایه و کاهش هزینه‌های مبادله، ایران می‌تواند تا سال 1410 به یکی از پنج تولیدکننده برتر پتروشیمی جهان تبدیل شود. این هدف نیازمند افزایش ظرفیت تولید به بیش از 120 میلیون تن، تکمیل زنجیره ارزش با تمرکز بر صنایع پایین‌دستی و گسترش بازارهای صادراتی است. در صورت رفع چالش‌های فناوری، سرمایه‌گذاری و سیاست‌گذاری، صنعت پتروشیمی می‌تواند تا 40 درصد از صادرات غیرنفتی کشور را تأمین کند. حرکت به سمت تولید محصولات سبز و پایدار، جایگاه ایران را در بازارهای جهانی تقویت خواهد کرد. بخش خصوصی، با حمایت دولت و تشکل‌های کارفرمایی، نقش کلیدی در تحقق این چشم‌انداز خواهد داشت.
منبع: هیأت مدیره شرکت بازرگانی پتروشیمی
