جنگ‌های امروزی دیگر محدود به میدان‌های نبرد فیزیکی نیستند؛ بلکه جنگ شناختی و اطلاعاتی به یک تهدید جدی برای امنیت ملی و اجتماعی تبدیل شده است. در این نوع جنگ، ذهن انسان و نحوه تفکر و رفتار افراد هدف قرار می‌گیرد تا باورها و عملکردهای فردی و جمعی به نفع دشمن تغییر یابد. اینجاست که سواد رسانه‌ای و تاب‌آوری رسانه‌ای به عنوان دو رکن مهم دفاع اجتماعی نقش حیاتی ایفا می‌کنند.
جنگ شناختی چیست؟
جنگ شناختی به معنای تبدیل ذهن انسان به میدان نبرد است. در این نوع جنگ، دشمن تلاش می‌کند نه تنها افکار، بلکه نحوه تفکر و رفتار افراد را تغییر دهد. هدف نهایی این جنگ، تضعیف اراده جمعی و مقاومت جامعه بدون نیاز به زور فیزیکی است. این جنگ می‌تواند جامعه را از درون بشکند و انسجام ملی را به مخاطره بیندازد.
نقش سواد رسانه‌ای در مقابله با جنگ شناختی
سواد رسانه‌ای به معنای توانایی دسترسی، تجزیه و تحلیل، ارزیابی و تولید محتوا در رسانه‌ها است. در شرایط جنگ شناختی، سواد رسانه‌ای ابزاری مهم برای تشخیص اخبار جعلی، تحلیل انتقادی پیام‌ها و شناخت ماهیت رسانه‌ها و صاحبان آنها به شمار می‌رود.
افرادی که از سواد رسانه‌ای برخوردارند، می‌توانند پیام‌های رسانه‌ای را به طور انتقادی بررسی کنند، خطر دستکاری و پروپاگاندا را شناسایی کنند و تصمیمات آگاهانه بگیرند. این مهارت باعث کاهش آسیب‌پذیری در برابر اطلاعات نادرست می‌شود و افراد را از مصرف‌کنندگان منفعل به شهروندان فعال و فرهیخته تبدیل می‌کند.
تاب‌آوری رسانه‌ای چیست؟
تاب‌آوری رسانه‌ای به معنای توانایی رسانه‌ها در حفظ عملکرد خود، ارائه اطلاعات دقیق و به‌موقع و حفظ اعتماد عمومی در شرایط بحران و جنگ است. این تاب‌آوری شامل آمادگی پیشگیرانه، پاسخ فعال به تهدیدات و سازگاری با شرایط متغیر می‌شود.
رسانه‌های تاب‌آور نقش مهمی در مقابله با تبلیغات دشمن، مقابله با شایعات و ایجاد حس امنیت در جامعه دارند. آنها با حفظ انسجام اجتماعی و تقویت سلامت روانی جامعه، به مقابله با جنگ نرم دشمن کمک می‌کنند.
اهمیت سواد رسانه‌ای در مقابله با تبلیغات دشمن
در دوران جنگ نرم و شناختی، رسانه‌ها میدان اصلی نبرد برای شکل‌دهی افکار عمومی هستند. دشمن با استفاده از اطلاعات نادرست، شایعات و پروپاگاندا سعی در تضعیف اراده ملی و ایجاد نفاق دارد. در چنین شرایطی، ارتقای سواد رسانه‌ای مردم و مسئولان، همراه با تقویت تاب‌آوری رسانه‌ها، از مهم‌ترین عوامل مقابله با این تهدیدات است.
کشورهایی که در آموزش سواد رسانه‌ای پیشگام هستند، بهتر می‌توانند جلوی نفوذ جنگ نرم را بگیرند و انسجام ملی خود را حفظ کنند.
نقش روزنامه‌نگاران و متخصصان رسانه در جنگ
روزنامه‌نگاران و فعالان رسانه‌ای در خط مقدم انتقال اطلاعات دقیق و قابل اعتماد قرار دارند. آنها باید توانایی‌های متعددی داشته باشند؛ از جمله درک پروتکل‌های امنیتی، آمادگی روانی و رعایت اخلاق حرفه‌ای. رعایت اخلاق، به ویژه اصل «آسیب نرساندن»، در شرایط جنگی، باعث حفظ انسجام اجتماعی و تقویت تاب‌آوری جمعی می‌شود.
برای تقویت تاب‌آوری رسانه‌ای، آموزش مداوم مهارت‌های نوین روزنامه‌نگاری، حمایت‌های روانی و قانونی، ایجاد فضاهای کاری سالم و توسعه همکاری بین رسانه‌ها ضروری است. این اقدامات کمک می‌کند رسانه‌ها نه تنها در شرایط بحران دوام بیاورند بلکه در دل چالش‌ها رشد کنند.
آسیب‌پذیری روانی جامعه در مواجهه با جنگ
یکی از پیامدهای ناگوار جنگ‌های اطلاعاتی، آسیب‌های روانی به خصوص در کودکان و نوجوانان است. مشاهده تصاویر خشونت‌آمیز و درگیری‌های مسلحانه در رسانه‌های دیجیتال، می‌تواند باعث اضطراب، اختلال خواب و حتی علائم اختلال استرسی پس از سانحه شود.
از آنجا که رسانه‌های اجتماعی اغلب بدون فیلتر و با الگوریتم‌هایی که محتواهای هیجانی را تقویت می‌کنند فعالیت می‌کنند، اثرات منفی این مواجهه‌ها تشدید می‌شود. این امر تاب‌آوری روانی افراد را کاهش داده و مقابله با جنگ شناختی را دشوارتر می‌کند.
راهکارهای تقویت تاب‌آوری روانی و سواد رسانه‌ای در جامعه
مداخلات جامعه‌محور که ترکیبی از آموزش سواد رسانه‌ای و حمایت‌های اجتماعی باشند، بسیار مؤثر هستند. برنامه‌هایی که تحلیل انتقادی رسانه را به همراه گفتگوی همدلانه به مردم آموزش می‌دهند، می‌توانند تاب‌آوری شناختی و اجتماعی را در برابر اطلاعات نادرست افزایش دهند.
سیستم‌های آموزشی باید برنامه‌های جامع سواد رسانه‌ای را از کودکی تا بزرگسالی نهادینه کنند. هرچند برخی کشورها این مهارت را به عنوان اولویت دفاع استراتژیک پذیرفته‌اند، اما هنوز موانعی مانند کمبود بودجه و مشکلات فناوری وجود دارد که باید برطرف شود.
اهمیت استمرار در آموزش و تقویت تاب‌آوری
تاب‌آوری در برابر جنگ شناختی و رسانه‌ای، نیازمند همکاری چندسیستمی است. سیاست‌گذاران، معلمان، نهادهای فرهنگی و جامعه مدنی باید دست به دست هم دهند تا آموزش سواد رسانه‌ای و تقویت تاب‌آوری روانی به صورت مستمر ادامه یابد.
دولت‌ها می‌توانند بخش‌های تخصصی برای هماهنگی این فعالیت‌ها ایجاد کنند، استانداردهای مشخصی وضع نمایند و در آموزش، فناوری و مشارکت‌های مردمی سرمایه‌گذاری کنند.
نتیجه‌گیری
سواد رسانه‌ای و تاب‌آوری رسانه‌ای ارکان اساسی دفاع اجتماعی در برابر جنگ‌های شناختی و تهدیدات دیجیتال هستند. این دو مولفه به جوامع کمک می‌کنند تا با آگاهی و مقاومت، امنیت و ثبات خود را حفظ کنند.
ایران نیز یکی از معدود کشورهایی است که در زمینه ایجاد پایگاه‌های تخصصی تاب‌آوری رسانه‌ای پیشرو بوده و از سال ۱۳۹۴ پایگاه اختصاصی در کرمانشاه تأسیس کرده است. این اقدامات نشان‌دهنده اهمیت ویژه‌ای است که به سواد رسانه‌ای و تاب‌آوری داده می‌شود.
