به گزارش اخبار جهان به نقل از ایبنا، اواخر تابستان هر سال، سالگرد مرگ خودخواسته محمدولی‌خان تنکابنی، یکی از چهره‌های تأثیرگذار تاریخ ایران در اواخر دوره قاجار را یادآوری می‌کند. این شخصیت که در طول دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه تا احمدشاه قاجار، مناصب نظامی و اداری متعددی را برعهده داشت، با القابی چون نصرالسلطنه، سپهدار تنکابنی و سپهسالار اعظم شناخته می‌شد. لقب افتخاری “تاج‌بخش” نیز از سوی هم‌ولایتی‌هایش به او اعطا شد که نشان از نفوذ و محبوبیت وی در سراسر ایران، به ویژه در شمال و غرب مازندران دارد.
محمدولی‌خان تنکابنی، زاده خانواده‌ای متنفذ، زمین‌دار و ثروتمند در یکی از ییلاقات تنکابن بود. پدرش، محمدولی‌خان (اول) ملقب به ساعدالدوله، از فرماندهان قوای محمدشاه قاجار در جنگ هرات بود که در این نبرد کشته شد. میراث خانوادگی و نیز استعداد و پشتکار ذاتی، محمدولی‌خان را به اوج قدرت و ثروت در دوران قاجار رساند. وی ابتدا فرماندهی فوجی محلی را برعهده گرفت و به سرعت به فرماندهی قوای محافظ پایتخت و سرکوب شورش‌های مختلف، از جمله شورش ترکمن‌ها، ارتقاء یافت. در یک مقطع زمانی، امتیاز ضرب سکه به او واگذار شد، اما به دلیل اتهام تقلب، از او سلب گردید. همچنین مدیریت بخشی از گمرک شمال ایران نیز به او سپرده شد.
جستجوی بی‌وقفه وی برای افزایش ثروت، منجر به اخذ امتیاز استخراج نفت در بخشی از مازندران از ناصرالدین‌شاه شد که بعدها به یک تاجر گرجستانی روس واگذار گردید. سپهدار تنکابنی در نهایت به مقام وزارت گمرکات در زمان مظفرالدین‌شاه دست یافت و حکومت استرآباد، مازندران، گیلان، مشکین‌شهر و اردبیل را برای دوره‌هایی برعهده داشت.
جنبش مشروطیت، نقطه عطفی در زندگی سپهدار تنکابنی بود. در آغاز، وی در زمره مخالفان مشروطه قرار داشت و پس از به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی‌شاه، همکاری خود را با شاه مستبد ادامه داد. حتی به فرماندهی فوجی برای سرکوب مشروطه‌خواهان تبریز گمارده شد. اما سرنوشت، مسیر دیگری را برای او رقم زد. اختلافات با حاکم خودکامه آذربایجان، عبدالمجیدمیرزا عین‌الدوله، او را به سوی ارتباط مخفیانه با ستارخان و رهبران مشروطه‌خواه تبریز سوق داد. در نهایت، با بخشی از نیروهای تحت فرمانش، محاصره تبریز را شکست و به مازندران رفت. این نافرمانی، منجر به خلع او از همه مناصب دولتی و القاب شد، اما وی از موضع خود عقب‌نشینی نکرد.
در این برهه، مشروطه‌خواهان گیلان و شمال از او خواستند تا رهبری آن‌ها را علیه محمدعلی‌شاه برعهده بگیرد. سپهدار تنکابنی این درخواست را پذیرفت و در واقع، فرماندهی نیرویی ناهمگون از مشروطه‌خواهان محافظه‌کار تا نیروهایی متاثر از جنبش سوسیال دموکراسی روسیه و قفقاز را بر عهده گرفت. این نیروها در هماهنگی با مشروطه‌خواهان اصفهان، بختیاری و تبریز، به سمت تهران حرکت کردند و در تیرماه ۱۲۸۸، تهران را فتح کردند و محمدعلی‌شاه را از سلطنت خلع نمودند. سپهدار تنکابنی به وزارت جنگ و سپس به ریاست الوزرا رسید و در سال‌های پرآشوب پس از آن، چندین بار به این مناصب و همچنین وزارت داخله دست یافت. احمدشاه قاجار، به پاس خدماتش به مشروطه، لقب “سپهسالار اعظم” را به او اعطا کرد.
ثروت هنگفت و نفوذ سیاسی، سپهسالار اعظم را به یکی از قدرتمندترین چهره‌های ایران تبدیل کرده بود. اما جنگ جهانی اول، فقر، فلاکت و ورشکستگی را برای مردم به ارمغان آورد و ثروت بسیاری از ثروتمندان، از جمله سپهسالار اعظم را نیز کاهش داد. کودتای ۱۲۹۹ و قدرت‌گیری سید ضیاالدین طباطبایی، منجر به بازداشت سپهسالار تنکابنی و قرار گرفتن او به مدت سه ماه در زندان شد.
پس از آزادی از زندان، سپهسالار تنکابنی از مناصب دولتی کناره‌گیری کرد و به رسیدگی به املاک خود پرداخت. اما مشکلات خانوادگی، از جمله اختلاف با فرزندانش و به ویژه همراهی پسرش علی اصغر خان با رضاخان میرپنج، او را رنجور و ناامید کرد. لغو قراردادهای استعماری روسیه تزاری توسط لنین، مشکلات جدیدی را برای او ایجاد نمود. او که سال‌ها پیش وامی از بانک استقراضی روسیه دریافت کرده بود، با مشکل مصادره املاک خود به دلیل عدم توانایی پرداخت بدهی مواجه شد. عدم تمایل دولت پهلوی به گفتگو و رسیدگی به مشکلات کارگزاران دولت قاجار، او را به ناامیدی کامل سوق داد.
در نهایت، محمدولی خان تنکابنی در ۲۷ شهریور ۱۳۰۵ در سن هشتاد سالگی، با شلیک گلوله به زندگی خود پایان داد و در امامزاده صالح تجریش به خاک سپرده شد. مرگ خودخواسته او، نقطه پایانی بر زندگی پر فراز و نشیب یکی از چهره‌های تأثیرگذار و پیچیده تاریخ معاصر ایران بود. زندگی و مرگ او، درس عبرتی از پیچیدگی‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران در عصر گذار از قاجار به پهلوی است.
منبع: ایبنا
