به گزارش وبسایت اخبار جهان به نقل از خبرگزاری مهر، «ویروس‌درمانی» به عنوان یکی از روش‌های نوین درمان سرطان، توجه جهانی را به خود جلب کرده است. در این روش، ویروس‌های مهندسی‌شده که «آنکولایتیک» نام دارند، به طور اختصاصی سلول‌های سرطانی را هدف قرار داده و از بین می‌برند، بدون آنکه به بافت‌های سالم بدن آسیبی وارد کنند. این ویروس‌ها علاوه بر تخریب مستقیم تومور، سیستم ایمنی بدن را نیز برای مقابله با سرطان تحریک می‌کنند.
در ایران، پژوهشکده سرطان معتمد جهاد دانشگاهی یکی از مراکز پیشرو در توسعه این فناوری است. این مرکز در حال حاضر مرحله پیش‌بالینی و توسعه فرمولاسیون ویروس‌های درمانی را پشت سر گذاشته و همزمان با اجرای آزمایش‌های تخصصی، زیرساخت‌های لازم برای ورود به فاز کارآزمایی بالینی را فراهم می‌کند. دکتر صرامی فروشانی، رئیس این پژوهشکده، در گفتگویی جزئیات بیشتری از این دستاوردها را تشریح کرده است.
چگونگی عملکرد ویروس‌درمانی در مقابله با سرطان
ویروس‌درمانی یکی از شاخه‌های جذاب پزشکی مدرن محسوب می‌شود. در این روش از ویروس‌هایی استفاده می‌شود که به طور طبیعی یا از طریق مهندسی ژنتیکی، توانایی حمله و تخریب بافت‌های سرطانی را دارند. این ویروس‌ها که «ویروس‌های آنکولایتیک» نامیده می‌شوند، به گونه‌ای طراحی شده‌اند که تنها به سلول‌های سرطانی حمله کرده و در بافت‌های سالم غیرفعال باقی بمانند. از آنجا که ویروس‌های آنکولایتیک طبیعی قدرت کافی برای درمان کامل را ندارند، فناوری‌های نوین به سمت تولید ویروس‌های مهندسی‌شده حرکت کرده‌اند تا اثربخشی، ایمنی و کنترل‌پذیری آن‌ها افزایش یابد.
پیچیدگی‌های فنی و تولیدی ویروس‌های درمانی
توسعه ویروس‌های درمانی یکی از پیچیده‌ترین پروژه‌های مهندسی ویروس است. با وجود انجام صدها کارآزمایی بالینی در سراسر جهان، تاکنون تنها سه کشور آمریکا، ژاپن و چین موفق به عرضه سه محصول مبتنی بر این فناوری شده‌اند که این موضوع نشان‌دهنده دشواری‌های این مسیر است.
این فرایند شامل چند مرحله پیچیده است:
۱. دستکاری ژنتیکی: ژنوم ویروس‌ها بسیار فشرده است و تغییرات جزئی می‌تواند عملکرد آن‌ها را مختل کند.
۲. تولید انبوه: تکثیر ویروس‌های مهندسی‌شده در مقیاس صنعتی یکی از بزرگ‌ترین چالش‌هاست.
۳. خالص‌سازی: حذف کامل ناخالصی‌ها بدون آسیب به کارایی ویروس، فرآیندی بسیار دقیق است.
۴. ارزیابی: پس از تولید، ایمنی و اثربخشی ویروس ابتدا در مدل‌های آزمایشگاهی و حیوانی (پیش‌بالینی) سنجیده می‌شود و در صورت موفقیت، وارد فاز کارآزمایی بالینی انسانی می‌گردد.
جایگاه ایران در توسعه ویروس‌درمانی و دستاوردهای اخیر
به گفته دکتر صرامی فروشانی، ایران از نظر دانش فنی و تخصص دانشمندان کمبودی ندارد. پروژه ویروس‌درمانی در جهاد دانشگاهی حدود سه تا چهار سال پیش با تکیه بر «تفکر جهادی» و اعتماد به نخبگان جوان کشور آغاز شد.
این تلاش‌ها به نتایج مهمی رسیده است. محققان ایرانی موفق به مهندسی و تولید یک «آدنوویروس انکولیتیک» شده‌اند و پس از گذراندن موفقیت‌آمیز تست‌های آزمایشگاهی و مطالعات حیوانی، وارد فاز یک کارآزمایی بالینی انسانی شده‌اند. در این مرحله، ویروس تولیدشده به بدن داوطلبان تزریق می‌شود که یک افتخار ملی به شمار می‌رود.
در حال حاضر ۲۰ داوطلب در این کارآزمایی مشارکت دارند. برای هر فرد پنج تزریق مستقیم به بافت تومور (اینتراتومورال) برنامه‌ریزی شده که با دوز پایین آغاز و به تدریج ده برابر افزایش می‌یابد تا به دوز نهایی ۱۰¹² ذره ویروسی برسد. تاکنون حدود ۵۰ تزریق با موفقیت انجام شده است. یکی از دستاوردهای برجسته این پروژه، ساخت ویروس کاملاً تکثیرپذیرنده و مهندسی‌شده بدون دسترسی به نمونه مرجع و با استفاده از یک وکتور تجاری بوده که یکی از پیچیده‌ترین پروژه‌های مهندسی ژنتیک در کشور محسوب می‌شود.
فرایند درمان و نقش سیستم ایمنی
فرایند تزریق توسط تیمی مستقل از تیم تولید ویروس انجام می‌شود تا از هرگونه تعارض منافع جلوگیری شود. پس از اولین تزریق، سه تزریق در سه روز متوالی و دو تزریق دیگر با فاصله یک هفته انجام می‌شود و کل دوره درمان بین یک تا سه هفته به طول می‌انجامد.
یکی از ویژگی‌های مهم ویروس‌های آنکولایتیک، تحریک سیستم ایمنی است. این ویروس‌ها بافت‌های توموری «سرد» که خود را از دید سیستم ایمنی پنهان کرده‌اند، به بافت‌های «گرم» و قابل شناسایی تبدیل می‌کنند. اگرچه کاهش اندازه تومور ممکن است زمان‌بر باشد، اما علائم فعال‌سازی سیستم ایمنی از روزهای نخست پس از تزریق قابل مشاهده است.
سیستم ایمنی نقشی دوگانه دارد؛ گاهی با حذف سریع ویروس مانع درمان می‌شود که برای مقابله با آن، از تزریق مستقیم به تومور استفاده می‌شود. اما نقش مثبت آن زمانی است که ویروس با ورود به تومور، سیستم ایمنی را علیه سلول‌های سرطانی فعال می‌کند.
ایمنی و چالش‌های پیش رو
ایمنی ویروس طراحی‌شده پیش از ورود به فاز انسانی، در مطالعات گسترده آزمایشگاهی و حیوانی تأیید شده است. این ویروس تنها در سلول‌های توموری تکثیر می‌شود و پس از تخریب بافت سرطانی، به‌طور کامل از بدن پاک‌سازی می‌شود. با توجه به محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها، این پروژه به‌صورت مستقل و با اتکا به توان داخلی پیش می‌رود اما با استانداردهای بین‌المللی مطابقت دارد.
مهم‌ترین چالش فعلی، تبدیل این فناوری به یک داروی استاندارد است. با وجود دانش فنی کافی، نبود زیرساخت‌های صنعتی برای تولید انبوه، تعدد نهادهای تصمیم‌گیر، کمبود منابع مالی و ضعف مشارکت بخش خصوصی، مسیر تجاری‌سازی را کند کرده است. دکتر صرامی فروشانی معتقد است با «تفکر جهادی» می‌توان این مسیر را طی پنج سال به نتیجه رساند.
تحریم‌ها نیز تأمین مواد اولیه و تجهیزات تخصصی را دشوار و پرهزینه کرده و دسترسی به خدمات پشتیبانی را غیرممکن ساخته است. این موانع، پروژه را پیچیده‌تر و زمان‌برتر می‌کند.
جزئیات کارآزمایی بالینی و منابع مالی
این پروژه تمامی مراحل علمی و اخلاقی را تحت نظارت دقیق کمیته اخلاق و وزارت بهداشت طی کرده است. برای ارزیابی جامع ایمنی، کارآزمایی محدود به یک نوع سرطان نیست و بیماران مبتلا به سرطان‌های گوناگون مانند پستان، کبد، ریه و ملانوم (پوستی) در آن مشارکت دارند.
منابع مالی پروژه از حمایت‌های مجلس شورای اسلامی برای ایجاد زیرساخت‌های اولیه، بودجه جهاد دانشگاهی و کمک بنیاد علم تأمین شده است. این پروژه موفق شد یکی از بزرگ‌ترین کمک‌های مالی به مبلغ حدود ۳۰ میلیارد ریال را از این بنیاد جذب کند که نقش مهمی در پیشرفت آن داشته است.
منبع: خبرگزاری مهر
